Þjóðlíf - 01.09.1988, Qupperneq 48

MENNING
Upp er
boðið
ísaland
Hugleiðingar í framhaldi
af lestri bókar Dr. Gísla
Gunnarssonar
Bók Dr. Gísla Gunnarssonar „Upp er boðið
ísaland“ sem út kom seint á árinu 1987 fjallar
um einokunarverslunina á Islandi á tímabil-
inu 1602—1787 og áhrif hennar á þróun hag-
kerfisins á sama thna.
Um það er engum blöðum að fletta að
verkefni Dr. Gísla er viðamikið og erfitt. í
fyrsta lagi ber að nefna að um brautryðj-
endastarf er að ræða. Þeir íslenskir sagn-
fræðingar sem áður hafa fjallað um tímabilið
hafa lagt áherslu á aðra þætti en hagþróun. I
öðru lagi er langt seilst til baka í tíma. Tiltæk-
ar talnalegar upplýsingar eru slitróttar og
ósamstæðar, auk þess sem erfitt er að finna
mælistiku að mæla atburði og afkomu fólks
við.
Það er ekki mitt verk að meta hversu vel
Dr. Gísli kemst frá þessu verki. Það hefur
Háskólinn í Lundi þegar gert með því að
telja ritgerðina (eða réttara sagt enska út-
gáfu hennar) hæfa til doktorsvarnar.
Hér á eftir mun ég reyna að draga saman
NÝTT HÓTEL
við alþjóðaflugvöllinn
Holtsgötu 47^19 Njarðvík
l Símar 92-14444 - 92-15550 J
niðurstöður mínar eftir lestur bókarinnar og
samræðum við aðra hagfræðinga.
Baksvið og breytt söguskoð-
un
Lykilatriði í söguskilningi Dr. Gísla er að
mínu viti að einokunarverslunin hafi ekki
aðeins verið hagkvæm dönskum kaupmönn-
um og danskri krúnu, heldur hafi hún einnig
styrkt og breikkað valdagrundvöll íslensku
höfðingjastéttarinnar með 200 ára verð-
stöðvun og frystingu verðhlutfalla í utanrík-
isversluninni.
Dr. Gísli dregur skýrt fram að lénskir at-
vinnuhættir einkenndu íslenska hagkerfið á
17. og 18. öld. Þeim sem meðtók sinn barna-
skólalærdóm fyrir aldarfjóðungi síðan eru
þetta allt að því ný sannindi. Lénskerfi og
aðall og þessháttar fyrirbæri áttu heima í
mannkynssögunni, en ekki Islandssögunni.
íslenskir höfðingjar voru að vísu til en þeirn
bregður helst fyrir með grátstafina í kverk-
unum vegna þess óréttar sem land og þjóð
eru beitt af hálfu erlendrar drottnunarþjóð-
ar. Yngri sagnfræðingar, þar á meðal Dr.
Gísli, hafa nú kollvarpað þessari rnynd. Dr.
Gísli telur að 95% bænda hafi í raun verið
leiguliðar og að 1% fjölskyldna hafi átt eða
ráðið mestöllu jarðnæði í landinu. Þessi
skipting í landsdrottna og leiguliða verður
Dr. Gísla mikilvæg til að skýra atvinnuþróun
á tímabilinu.
Hlutverk og rök einokunar-
verslunarinnar
Hlutverk einokunarverslunarinnar var
margþætt eins og nánar verður vikið að hér á
eftir. Burðarstoðirnar virðast þó einkum
þrjár: I fyrsta lagi veitir einokunin Danakon-
ungi lykilstöðu og treystir valdagrundvöll
krúnunnar, í öðru lagi gagnast hún íslenskri
höfðingjastétt til varðveislu óbreyttrar tekju-
og eignaskiptingar innanlands. í þriðja lagi
féll einokunarverslunin vel að ríkjandi hag-
fræðihugmynd síns tíma, kaupauðgistefn-
unni (merkantílismanum). Skal nú nánar
vikið að tveim síðast töldu atriðunum.
Dr. Gísli sýnir fram á að einokunarversl-
unin hafði hlutverki að gegna við að efla og
styrkja valdastöðu og efnislega afkomu ís-
lenskrar yfirstéttar. Dr. Gísli telur völd ís-
lenskrar yfirstéttar byggjast á yfirráðum
hennar yfir jarðnæðinu. Þetta jarðnæði var
annað tveggja eign viðkomandi höfðingja
eða hann hafði það í umboði konungs. Þess-
ari yfirstétt stóð stuggur af öllu sem hnikaði
mikilvægi landbúnaðarins í hagkerfinu. Eina
alvöru samkeppnin kom frá sjávarútvegin-
um. Öll áhersla var lögð á að hindra þéttbýl-
ismyndun (sjá t.d. bls. 240). Þannig var t.d.
útgerðarréttur tengdur búseturétti á
ákveðnum jörðum. Skv. lýsingu Dr. Gísla
styður einokunarverslunin viðleitni inn-
lendra höfðingja til að efla landbúnað á
kostnað sjávarútvegs með margvíslegum
48