Þjóðlíf - 01.09.1990, Qupperneq 26

ERLENTl
ÖRLÖGIN HAFA GERT
OKKIIR AÐ
ANDSTÆÐINGUM
Litháar urðu að láta undan, en ekki til frambúðar. Gorbatsjof skilur fyrr en
skellur í tönnum. Nýr sambandssamningur í undirbúningi
GUÐNI THORLACIUS JÓHANNESSON
Þessa daga er stund milli stríða í deilum
Litháa og Kremlverja. I júní ákváðu Lit-
háar að frysta sjálfstaeðisyfirlýsingu sína
í smátíma, hinir léttu þá efnahagsþving-
unum, og nú er nýr sambandssamningur
Sovétríkjanna í undirbúningi. Sá verður
að líkindum ræddur á Sovétþingi undir
lok þessa árs. Þá hefst næsta lota í sjálf-
stæðisbarátta Litháa fyrir alvöru.
angað til verður þó engin lognmolla á
vígstöðvunum. Því fer fjarri. Litháar
þurfa í fyrsta lagi að setjast niður og svara
nokkrum spurningum. Spurningum sem
þeir töldu sig að vísu hafa fundið svör við,
en því miður, þau gengu ekki upp.
Best væri að byrja á þessu; er um eitt-
hvað að semja? Eins og Kremlverjar gang-
ast við, var Eystrasaltsþjóðum nauðgað til
inngöngu í Sovétríkin, eftir launráð Hitl-
ers og Stalíns. Nú fullnægjum við réttlæt-
inu, sögðu Litháar 11. mars síðastliðinn,
veriði sælir. En samstundis syrti í álinn,
Gorbatsjof tók upp þumalskrúfurnar.
„Við getum haldið út í hundrað ár“, svar-
aði Vytátas forseti Landsbergis að
bragði, án þess að æmta eða skræmta.
Enginn getur láð Litháum að þeir þrauk-
uðu ekki til þrautar. „Þeir í Moskvu munu
ekki láta af þessum þvingunum", sagði
Kasmíera Prúnskíene forsætisráðherra í
endaðan maí, „við verðum að skipta um
aðferðir“. Litháar ætla því að ganga að
samningaborði. Það er með hálfum huga,
og þeim var þröngvað til þess.
Er Sovétmönnum treystandi í samning-
um? Árið er 1939. Það vetrar. „ívan
grimmi gekk hér um ganga,“ gantast Stal-
ín við sendinefnd frá litla Litháen, skjálf-
andi á beinum, eins og gefur að skilja.
„Við sendum ykkur 35.000 hermenn.
Svona til varnar nasistunum — svo getið
þið líka notað þá til að berja á kommúnist-
um“, bætir grínistinn við, og glottir. „Við
vorum svo barnalegir“, segir Júózas Urb-
is í dag, orðinn 94 ára. Hann var utanríkis-
ráðherra Litháa þessa örlagatíma. „Þeir
kváðust virða frelsi okkar og sjálfstæði.
Og þrátt fyrir allt trúðum við þeim.“
að er ekki furða að Litháar séu tor-
tryggnir í garð Kremlverja. „Þeir
segja þeir haíl breyst til hins betra“, bend-
ir einn leiðtoga þeirra á, „en myndir þú
kaupa eitthvað af þessum mönnum að
óséðu?“ Frysting sjálfstæðisyfirlýsingar-
innar er tímabundið neyðarúrræði. Hún
má alls ekki fara úr böndum, svo úr verði
síberískur sífreri.
Hvað á þá að semja um? Frystingin var
skilyrði Kremlverja fyrir frekari viðræð-
um. En þeir ætla ekki fetinu framar, því
líkt og Landsbergis lagði til, „ættum við
kannski að biðja um minna núna til að fá
meira seinna“. Litháar létu ekkert plata
sig. Frystingin á að vara í hundrað daga,
og hún hefst um leið og sest er til samn-
inga. Litháar hafa ekki fengið sér sæti.
Þeir finna skilmálum Kremlverja flest til
foráttu, sem endranær. Þeir ætla að semja
um hluti eins og varnarsamstarf og rétt-
indi Sovétmanna í Litháen. Þeir ætla ekki
að semja frá sér vonina um sjálfstæði, það
er á tæru.
Þess vegna má spyrja hvort Litháar hafi
ekkert lært af biturri reynslunni, hvort
þeir steinliggi ekki í næstu lotu?
Svo þarf nú samt ekki að vera. Þróun
mála í Sovét vinnur með Litháum, jafnvel
er hægt að segja að Gorbatsjof vinni með
Litháum! „Örlögin hafa gert okkur að
andstæðingum“, segir Landsbergis, „í
raun erum við Litháar að ljúka ætlunar-
verki hans“. Perestrojka Gorbatsjofs hef-
ur ætíð gengið út á að bæta hag fólksins —
með öllum tiltækum ráðum. Einnig að
myrkraverk fortíðar verði dregin fram í
dagsljósið, og horfið verði til stefnu Len-
íns, stofnanda Sovétríkjanna. Allt hefur
þetta komið Gorbatsjof í koll. Eigi hann að
vera samkvæmur sjálfum sér, veitir hann
—Þó örlögin hutl gert okkur Gorbatsjof að
óvinum, erum við Litháar íraun að Ijúka ætl-
unarverki hans, er haft eftir Landbergis.
26 ÞJÓÐLÍF
Landbergis forseti. „Við ættum kannski að
biðja um minna núna til að fá meira seinna. “
Litháum ekki aðeins efnahagslegt sjálf-
stæði, heldur ómerkir innlimun landsins,
og hefur eftir Lenín sem sagði frómur árið
1920: „Við kommúnistar viðurkennum
auðvitað sjálfstæði vina okkar við Eystra-
salt.“
Hingað til hefur Gorbatsjof hins vegar
einungis viljað íaka fyrsta skrefið. Hann
virðist hafa haft í huga ríkjasamband, sem
með herkjum er hægt að bera saman við
Stöðulögin sem Danakóngur gaf íslend-
ingum árið 1871, þannig að Litháen sé
„óaðskiljanlegur" hluti Sovétríkjanna
með „sjerstökum landsrjettindum". Þetta
er nú aftur úr grárri forneskju og það
bendir allt til að Sovétforseti hafi séð að sér
er hann kljáðist við Litháa; hyggist heldur
horfa fram á við, svo sem perestrojka býð-
ur honum.
Líkt og Litháar, gefur Gorbatsjof vita-
skuld eftir nauðugur viljugur. Maðurinn
er ekki réttlætið holdi klætt, þótt góður sé.
Frekar eru nokkur teikn á lofti, sem hann
hefur orðið að veita athygli. Sovétforseti
sér að Vesturveldi veita honum ekki fulla
efnahagsaðstoð, ef hann þjösnast á Lithá-
um. I Bandaríkjunum er ein vika sumars
tileinkuð „hersetnum þjóðum“. Bush for-
seti sagði í júlí að hann, stjórn sín, öll
bandaríska þjóðin reyndar, styddi heils
hugar Eystrasaltsþjóðir og draum þeirra
um frelsi. I júlí í fyrra, vel að merkja.
Áður en þetta byrjaði allt saman. Þegar á
reyndi var komið annað hljóð í strokkinn;
við ætlum ekki að stofna mikilvægari mál-
um í hættu, benti bandarískur embættis-
maður á þegar Litháar máttu þola þving-
anir Kremlverja, „bara af því litháskar
húsmæður geta ekki hitað kaffið sitt“.
Þó fór svo að Sovétríkin njóta ekki hag-
stæðustu viðskiptakjara í Bandaríkjun-
um, mikið til vegna deilunnar um Lithá-
en. Afstaða Vesturlanda virðist þar með
vera að beita einhverjum þrýstingi, ekki of
miklum, og vona að „samningar takist um
málið ... sem báðir aðilar geta unað við“
eins og Jón Baldvin Hannibalsson sagði í
skýrslu sinni til Alþingis í vor.
Vesturveldin voru varkár vegna ótta um
afdrif Sovétríkjanna, og Gorbatsjofs. En
einnig hér vinnur tíminn með Litháum.
Eistar og Lettar hafa í sumar og haust
þokast mun lengra í átt til sjálfstæðis. Má í
raun segja að í dag standi þeir nær jafnfæt-
is Litháum gagnvart Sovétmönnum.
Menn sjá að átökin í Kákasus eru af öðrum
toga spunnin en sjálfstæðisbarátta Eystra-
saltsþjóða, og hljóta sömuleiðis að þróast á
annan veg, sama hvað gerist norður þar.
Sérstaða þeirra þriggja verður því ljósari
með degi hverjum.
g framtíð Gorbatsjofs? Hann heldur
ekki lengur einn á fjöreggi umbóta í
Sovét. I þeim efnum verður nú vart við
snúið, sama hvernig honum farnast. Þá
hefur Rússland lýst yfir fullveldi. Þar er
Bóris Jeltsín forseti. Hann hefur margoft
lýst yfir að löndin við Eystrasalt eigi að
ráða sínum málum sjálf. Harðlínumönn-
um hefur förlast mjög undanfarið, og
meint kverkatak hersins á Gorbatsjof þótt
linast. „Þetta er ekkert bananalýðveldi",
ítrekaði einn varaforseta Rússlandsþings í
sumar. Hann er einnig ofursti og sagn-
fræðingur, og ætti að vita hvað hann er að
tala um. Gorbatsjof á þannig æ erfiðara
með að hafa herinn að skálkaskjóli.
Svo nú býður hann ekki nein Stöðulög,
nú býður hann ný Sambandslög. Sam-
bandssamningurinn, sem liggur fyrir Sov-
étþingi, er róttækur. „Við sjáum fyrir
okkur alveg nýtt og betra ríkjasamband",
segir talsmaður Gorbatsjofs. Sjálfur legg-
ur hann áherslu á að samið verði við lýð-
veldin hvert með sínu lagi, og einn félagi í
Forsetaráði hans klykkir út með því
„grundvallaratriði“ að ríki eigi aðild af
fúsum og frjálsum vilja. „Enginn verður
neyddur til að vera með.“ Þessi áhrifa-
mikli maður viðurkenndi að Eystrasalts-
lönd myndu „kannski“ yfirgefa Sovétrík-
in — það yrði þá bara að hafa það.
Tæpast verður viðskilnaðurinn þó al-
ger. Sovétmenn munu krefjast náins varn-
arsamstarfs, og réttindi þegna þeirra
skulu tryggð. Að vissu leyti er þetta slá-
andi líkt Sambandslögum Islendinga og
Dana frá 1918; vel mætti umorða þau
aðeins og semja sem svo að Sovétríkin og
Litháen séu „frjáls og fullvalda ríki, í sam-
bandi um ... samning þann, er felst í þess-
um sambandslögum“. Þetta er náttúru-
lega helst til gamans gert, en hitt er meir
um vert að Litháar sýnast jú reiðubúnir að
gefa eftir einmitt hvað þessi mál varðar.
Enn er þó ógetið stærsta þrætueplisins;
hvort farið skuli eftir sovéskum lögum.
Gorbatsjof hefur haldið því til streitu, og
Litháar neita að semja af þeim sökum.
Samkvæmt þessum lögum, í óbreyttri
mynd, yrði Litháen fimm ár að öðlast
sjálfstæði. Hér verða báðir aðilar líklega að
hvika, eigi lausn að finnast. Þannig lauk
síðustu lotu. Af hverju ekki þessari þá
líka? En sem sagt; átök í augsýn, blikur á
lofti, og auðvitað getur brugðið til beggja
vona með svona pólitískar veðurspár.
0
Sovéskir fallhlífahermenn íLitháen. Eru að framfylgja úreltri stefnu Stalíns?
ÞJÓÐLÍF 27