Tímarit Máls og menningar - 01.05.1944, Blaðsíða 91

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
81
mikillar seiglu og urðu ósigranlegir þolendur harðréttis og hörmungar. Þeir
urðu einlægir trúmenn og dýrkendur drottins píslanna í Passíusálmum og
hugvekjum, urðu samþolendur hans og þakklátir því hlutskipti að líða mikið.
En þeirn harðgerðari var þjáning allsleysisins ekki eins kært hlutskipti,
þótt þeir játuðu tilgangi þess með vörunum og táruðust í kvöldhrifningu
undir túlkun sálmanna á hamingju þjáningarinnar. Þeir voru að hálfu heiðnir
í hugsun og dýrkun sinni, unnu fornum bókmenntum og hetjutjáningu þeirra.
Þeir lærðu Islendingasögurnar til jafns við Passíusálma og Vídalínspostillu,
svo að tilsvör höfðingja og hetja Islendingasagnanna léku þeim á tungu.“
Fyrsti þriðjungur bókar heitir Land og líf. Þar er lýst landsháttum og al-
mennustu skiptum íhúanna við náttúruöflin, síðan raktar sögur nokkurra
merkra manna síðustu alda. Tveir þeirra verða hverjum lesanda ógleyman-
legir, Hermann Sigurðsson á Sléttu (f. 1812) og Albert á Hesteyri (f. 1866),
gerólíkir þó. Hornstrendingar kalla þann bónda höfðingja, sem er fengsæll
búmaður, örlátur og hjálparmaður hvers umkomuleysingja, hispurslaus, harð-
ger og stórbokki gagnvart stórbokkum, þótt valdalaus sé, og það fyrirgefst,
þótt hann sé drykkfelldur og kvennamaður, ef kristileg syndarauðmýkt er
álitin fólgin undir hversdagsskelinni. Hermann var höfðingi. En skipstjórn
Alberts í stórviðrum á smábát getur orðstír, sem eigi deyr.
Annar þriðjungur er Baráttan við hjörgin. Fuglalífi og bjargferðum við
Hælavík og Horn er Iýst kunnuglegar og hetur en fyrr hefur verið gert á
íslenzku um þennan þjóðlega þátt atvinnulífs. Þó að höfundurinn sé meir
annað en fyglingur, kennir þess, að liann þekkir af áþreifingu Gránefin niðri
í sextugu bjargi undir Festaskörðum. Gránef heita klettariðin vegna grárrar
fuglmergðar. Þættinum lýkur með kafla um hönd bjargsins, hina voveiflegu,
sem geymir enn mannabein á sumiim syllum eða urðuð í gjögrum, og segir
þar frá tug eða tylft slysa.
Seinasti þriðjungur, Dimma og dulmögn, er sagnir, flestar þjóðsagnakyns
að nokkru, en margt um menn, sem voru til og rötuðu í eitthvað undarlegt.
Tröllasögur og alls konar reimleikar drottna yfir þjóðsagnaheimi Hornstranda,
og þar eru ekki Odáðahraunsþursar, heldur óvættir, sem búa í hömrum heima-
sveitar og daglega nálægar. Minna her á hjörtu og fögru huliðslífi álfanna,
en þó nokkuð. Og til skýringar því, sem sérkennir Hornstrandasagnir, ritar
bókarhöf., sem sögurnar skráði, stutt forspjall (hefði mátt vera ýtarlegra og
hlutlægara, en fátt mátti síður vanta en það).
Það er fljótsagt, að þetta er bezta „héraðsbókin", sem ég hef lesið. Það er
ekki eingöngu sérkennileik Hornstrendinga að þakka, því að manni finnst
þeir raunar að loknum lestri skilgetnir bræður annarra landsmanna, — bókin
dregur úr öfgum almenningsálits um þá. — Orðaval er auðugt, stíllinn víða
léttur og skjótlegur til áræðis, stundum hins vegar í viðhafnarmesta lagi,
stundum svifaþungur og hugsun samanrekin allt að því til meins, en ætíð
svo líkur höfundi sínum, að um fátt er að sakast. Hvort sem honum heppnast
ætíð jafnvel, er hann rithöfundarefni.
6