Tímarit Máls og menningar - 01.09.1973, Síða 13

Siðfrœði og bylting
sem við búum við, hvað þá um hamingjuna? Er hamingja einstaklingsins
eitthvað sem eingöngu er undir honum sjálfum komið, eða er þessi hamingja
einnig að verulegu leyti háð þeim takmörkunum, þeim ákvörðunum sem sam-
félagið gerir honum að beygja sig undir? Um leið og við förum að athuga
málið, er okkur ljóst, að engum verður stætt á þeirri fullyrðingu, að ham-
ingja mannsins sé og hljóti jafnan að verða algjört einkamál hvers einstakl-
ings fyrir sig. Enginn vafi er á því, að til eru vissar hliðar á hamingju ein-
staklingsins, sem engin samfélög sjá sér fært að umbera. Það er vel mögulegt
— og vitum við það reyndar með nokkurri vissu — að margir þeirra sem
stjórnuðu pyntingum í fangabúðum Hitlers, fundu „hamingju“ í því að fást
við þessa iðju. Þetta er eitt af mörgum tilfellum, sem við getum dregið af
þá ályktun að einstaklingurinn einn sér er ekki fær um að dæma um hamingj-
una. — Við höfðum til dómstóls, sem hefur heimild til að „skilgreina“ ham-
ingju einstaklingsins (raunverulega eða í siðferðilegum skilningi).
Að loknum þessum hugleiðingum vildi ég mega víkja að því, hvern skiln-
ing ég legg í orðið bylting. Með byltingu á ég við afsetningu lögmætrar ríkis-
stjórnar, og valdatöku þjóðfélagshóps eða hreyfingar, sem hefur það takmark
að koma fram breytingum á þjóðfélagslegri og stjórnarfarslegri skipan allri.
Þessi skilgreining tekur ekki til valdatöku herforingjaklíkna, hallarbyltinga
eða gagnbyltinga „í varnarskyni“ (svo sem fasismans og nasismans), þareð
þær hafa ekki í för með sér grundvallarbreytingar á þjóðfélagsskipaninni.
Eftir að hafa skilgreint byltingu á þennan hátt getum við haldið áfram og
sagt, að slíkri róttækri umturnun á undirstöðum þjóðfélagsins fylgi valdbeit-
ing. Friðsamlegar hyltingar, sé yfir höfuð eitthvað slíkt til eða geti orðið,
hafa engin slík vandamál í för með sér. Þarafleiðandi getum við nú orðað
spurninguna í upphafi á nýjan leik og spurt sem svo: Er hægt að réttlæta
byltingarsinnaða valdbeitingu sem tæki til að innleiða eða rýmka um mann-
legt frelsi og mannlega hamingju? Þessi spurning gerir ráð fyrir einu mjög
þýðingarmiklu atriði, eða því, að hægt sé að finna raunhæfan mælikvarða sem
nota megi til að ákvarða þá möguleika mannlegs frelsis og mannlegrar ham-
ingju, sem ákveðið þjóðfélag gefur færi á, í vissum sögulegum kringumstæð-
um. Ef ekki væri kostur á slíkri viðmiðun, væri útilokað með öllu að meta
ákveðna pólitíska hreyfingu eftir þeim möguleikum, sem hún hefði til að auka
á eða rýmka um frelsi og hamingju í þjóðfélaginu.
Sé hinsvegar gert ráð fyrir því, að hægt sé að finna raunhæfa viðmiðun
og mælikvarða sem nota megi til að dæma þá möguleika mannlegs frelsis
og mannlegrar hamingju sem eru fyrir hendi, þá er gert ráð fyrir því, að hinn
123