Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Side 33

Ur heimi Ljósvíkingsins
andstæðra mynda, mildra og hrikalegra, eru það samt því sem næst eingöngu
hinar blíðu og mildu hliðar íslenskrar náttúru sem mæta lesandanum í verkum
Laxness. Að vísu eru undantekningar og meðal þeirra er barátta Bjarts í
Sumarhúsum í hríðinni og einnig upphaf Barns náttúrunnar, þar sem segir frá
eldgosi. Lækurinn, heiðin, sólin, lygnt hafið og þögull jökullinn — þetta eru
þær náttúrumyndir sem algengastar eru í verkum Laxness. Hér er Heimsljós
engin undantekning. Jafnvel jökullinn verður hér tákn fegurðarinnar þar sem
hann hvílir þögull í einmana tign hinnar eilíf-hvítu fegurðar. Jökullinn er þekkt
tákn úr verkum Halldórs Laxness, ekki síst á það við um Heimsljós og
Kristnihald undir Jökli. Segja má að hann sé sérstakt hugtak fyrir verk Halldórs,
og mun erfitt að finna sambærilega notkun jökulsins sem tákns í verkum
annarra rithöfunda. Fjórði hluti Heimsljóss hefst á lýsingu á jöklinum á þessa
leið: „Þar sem jökulinn ber við loft hættir landið að vera jarðneskt en jörðin fær
hlutdeild í himninum, þar búa ekki framar neinar sorgir og þessvegna er gleðin
ekki nauðsynleg, þar ríkir fegurðin ein, ofar hverri kröfu“ (II, 139). Og þegar
skáldið ræðir síðar við dóttur hjónanna sem búa við rætur jökulsins, segir hann:
„jökulinn byggir guðlegt eðli, þú skalt horfa á hann“ (II, 144). Þarna við rætur
jökulsins býr Auminginn, dóttir gömlu hjónanna, hún liggur allan daginn í
rúmi sínu. Spegli er komið þannig fyrir á rúmi hennar að hún getur horft á
jökulinn allan daginn. ,Jökullinn, það er hennar líf“, segir gamla konan (II,
141).
Tvíræðni jökulsins kemur vel fram í Kristnihaldi undir Jökli þar sem segir:
„Einkennilegt fjall. Að nóttu þegar sól er affjalla verður jökullinn að kyrlátri
skuggamynd sem hvílir í sjálfri sér og andar á menn og skepnur orðinu aldrei
sem eftilvill merkir einlægt. Kom dauðans blær.“28 Þannig er jökullinn í senn
tákn lífsins og tákn dauðans, hann andar frá sér tvíræðri merkingu sem ýmist
merkir sköpun eða eyðing. Hér táknar hann sams konar tvíræðni og kvenmynd
eilífðarinnar. Því þatf það ekki að koma á óvart þótt jökullinn í tvíræðni sinni
eigi margt sameiginlegt með kvenmyndum þýska nóbelsskáldsins Hermann
Hesse, þar sem móðir lífsins er hvort tveggja í senn ginnungagap eilífrar
eyðingar og uppspretta eilífrar sköpunar. En ólíkur er hann Snædrottningu
H.C. Andersen, þar sem kuldinn og frostið ríkja og að baki þess býr engin von
og engin fegurð. í hinum eilíf-hvíta jökli sér Ólafur Kárason endurspeglun
hinnar eilífu fegurðar ljóssins, sólarinnar, sem minnir hann einnig á Beru sem
sagði honum að hugsa til sín ævinlega þegar hann væri í miklu sólskini. Og
þegar kvenmynd eilífðarinnar, Bera, leysist upp í vitund skáldsins verður sólin
smám saman hið ráðandi tákn fegurðarinnar í vitund hans. Þar stendur Ólafur
23