Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 39

0r heimi Ljðsvíkingsins
hans er hann strýkur af berklahæli til þess að taka þátt í verkfallsaðgerðum á
Sviðinsvík og stofnar þar með heilbrigði samborgara sinna í bráða hættu. Öm
Úlfar er hinn dæmigerði kerfisbundni hugsjónamaður þar sem hin mannúðlega
hugsjón hefur verið kæfð vegna hins ómannúðlega ofurkapps.
Ólafur Kárason og samlíðunin
Ólafur Kárason hafnar hvoru tveggja skilningnum á þjáningunni. Hann skilur
þjáninguna ekki eins og Jarþrúður sem kærleiksríka og réttláta refsingu Guðs,
og hinar raunverulegu orsakir hennar sér hann heldur ekki í félagslegu misrétti
þótt hann komi auga á verulegan hluta þeirra einmitt þar. Ólafur greinir milli
tvenns konar þjáningar, annars vegar þeirrar sem á sér félagslegar orsakir og er af
þeim sökum upprætanleg og hins vegar þeirrar sem á sér aðrar og dýpri orsakir
og ekki er upprætanleg. Tákn þeirrar þjáningar sem ekki er upprætanleg með
neinum félagslegum umbótum sér hann í hinum heilaga sjúkdómi konu sinnar
og öllum afleiðingum hans þar sem hin erfiða sambúð verður þyngst á metun-
um. Dauðastríð dóttur hans er einnig hluti af þeirri mannlegu þjáningu sem
ekki verður tekin frá manninum heldur kallar á samlíðun hans. Hjálparleysi
mannsins og smæð hans eru áberandi þættir í mannskilningi Laxness, má minna
á hugsanir Bjarts í Sumarhúsum er hann lítur barn sitt nýfætt „.. . mikil
skelfíng sem mannkynið getur verið aumt þegar maður lítur á það einsog það er
í raun og veru“.32 Þessa smæð sér Ólafur Kárason einnig, ekki aðeins annarra
heldur einnig sjálfs sín.
I þessu hjálparieysi og smæð mannsins þjáist hann þjáningu sem virðist ofin
í líf hans. Þegar Nonni litli í Sjálfstæðu fólki er að velta fyrir sér lífinu kemst
hann ekki framhjá spurningunni um dauðann og þeirri óvissu um lífið sem sú
spurning vekur óhjákvæmilega. Því skynjar hann kvöl móöur sinnar um nótt-
ina, er hann vakir, á þessa leið: „í nótt á mamma ákaflega bágt. Stunurnar verða
opnari og opnari, sárari og sárari, hún hljóðar, skrækir, þetta er þjáníng heimsins
.. .“,33 Það er þessi þjáning heimsins sem Ólafur hefur skynjað næmar en aðrir
menn, líkt og hann hefur skynjað fegurðina næmar en aðrir.
I sambúðinni við Jarþrúði kemur samlíðun skáldsins skýrast í ljós. Eins og
fram hefur komið átti fyrirmynd Ólafs, Magnús Hjaltason, einnig í erfiðri
sambúð við hina flogaveiku Ingibjörgu sambýliskonu sína, sem hann flutti
síðan frá sér á annan bæ og kom hún aldrei aftur til hans. Ólafur Kárason íhugar
einnig að losna undan hinni erfiðu sambúð við Jarþrúði með því að flytja hana
á brott. En Laxness víkur hér í þessu miðlæga atriði frá lífsmynstri fyrirmynd-
29