Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 61

Hugmyndafraði Alpýðubókarinnar
nytsemishyggjunnar í þeim. Hér er hliðstæðan við sósíalískt raunsæi augljós.
Halldór lætur í veðri vaka að aðeins það nytsama geti verið fagurt, sem
samsvarar hinu róttækara afbrigði af sósíalísku raunsæiskenningunni, — skv.
henni getur aðeins það verk talist gott sem opinskátt fylgir sósíalisma. Það
sjónarmið hefur Halldór hins vegar aldrei aðhyllst, og til mótvægis við slíka
skoðun má minna á ritdóm hans um Fögru veróld eftir Tómas Guðmundsson
árið 1934 (Iðunn XVIII, 116—18), sem var jákvæður þrátt fyrir algera fjarveru
sósíalískra sjónarmiða í bókinni. Þarna kemst Halldór svo að orði að fegurðin sé
sjálfstæð höfuðskepna, og eru þau orð ósamræmanleg strangri nytsemishyggju á
sviði bókmenntamats.
Þau atriði í fagurfræði Halldórs í Alþýðubókinni sem nú hefur verið drepið á
og varða neikvæða afstööu til skáldverka má taka saman þannig:
1) Halldór vefengir tilverurétt skáldskaparins, hvort heldur sem er á skeiði
kapítalismans eða sósíalismans, með því að krefja hann um nytsemi.
2) Til vara ber hann brigður á tilverurétt þess skáldskapar sem ekki er hægt að
nefna „þjóðnýtan dáðaskáldskap“ (sem er væntanlega skáldskapur sem er
sósíalismanum/ hagvextinum til framdráttar).
3) Halldór dregur gildi þeirra bóka í efa sem meðvitað eru framleiddar af
atvinnuhöfundum og þar með meginið af þeim bókmenntum sem samdar eru í
nútímasamfélagi. Gerð skáldverka eigi ekki að geta verið sérstakur starfi, enda
stuðli slíkt fyrirkomulag ekki að tilurð góðra listaverka.
í sérhverju af þessum þrem atriðum koma fram efasemdir atvinnuhöfundar-
ins Halldórs Laxness um starfa sinn og það sem nefna má félagslega ákvörðuð
sektarkennd höfundarins.
Stéttarstaða
I lokakafla bókarinnar, sem fjallar um trú, hafnar Halldór trúarbrögðum. Hann
telur kristnu goðsögurnar úrelt þekkingarform, þ.e.a.s. táknmál sem nú hljóti
að víkja fyrir táknmáli vísindanna. Hann kemur til móts við trúna með því að
tala um tvenns konar skynsemi, „raunvísi" (vísindanna) og „trúvísi" (354), en í
meginatriðum er hann andvígur kristinni trú og telur hana staðnaða. í loka-
hluta ritgerðarinnar koma fram athyglisverð atriði, sem sýna samhengið milli
kaþólsku hans og sósíalisma. í því sem áður var sæti guðs situr nú maðurinn.
Maðurinn er að sögn Halldórs orðinn nýtt menningarlegt frumtákn í stað guðs.
Trú skáldsins á manninn fellur saman við trú hans á lífið, en trúin á manninn
táknar yfirleitt það sama og trúin á alþýðuna eða öreigana. Hann segir enn
fremur á einum stað að Kristur tákni lífið og sé í þeim skilningi sonur Maríu,
51