Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Blaðsíða 67

Hugmyndafrœði AIþýAubókarinnar
lega kerfi sem ég reyni að endurbyggja úr hugmyndafræði bókarinnar eru
lykilhugtökin þessi:
upplýstur himinn ^ hreinn ^ saklaus
óupplýstur — jörð — óhreinn sekur
Hver þessara móthverfa tjáir sambandið hátt/lágt. Með þvottinum fæst
syndaaflausn, hinn hreini er himneskur, verður vistar í himninum. Dæmi um
þvílíkan þvott er það þegar almúganum er veitt menntun eða höfundur er
leystur undan erfðasynd sölumennskunnar með því að gera hann að „menn-
ingarfulltrúa". Ef til vill er hægt að líta svo á að Halldór hafi snúið sér til guðs í
þeifri von að guð léti sig málefni jarðarinnar nokkru varða; en mjög sennilega
gildir það gagnstæða; að skilyrði fyrir áhuganum á Manninum hafi verið
þvottur á þeirri skepnu áður en munkurinn tilvonandi gæti blandað við hana
geði. Við óbreyttar aðstæður hafði skáldið ekki áhuga á sambúð við óupplýstan
og óhreinan fjöldann né heldur við gráðuga og heimska kapítalistana sem hann
nefnir þjófa og morðingja (13). En þótt Halldór hafi gert ,,þvottarfyrirvarann“
í þeirri trúarjátningu sinni til mannsins, sem Alpýðubókin er, þá er ekki þar með
gefið í skyn að þvottarins hafi ekki verið þörf; það er önnur saga.
Millilending í sjávarplássi
Alpýðubókin kom út áriö 1929- Næsta verk höfundar, sem telja verður til bestu
bóka hans er Salka Valka, sem kom út í tveimur hlutum árin 1931 og 1932.
Þetta verk getur verið fróðlegt til samanburðar við Alpýðubókina frá hug-
myndafræðilegu sjónarmiði. Auðvitað er nauðsynlegt að hafa hugfast að annað
verkið er skáldskapur og hitt ekki, en það kemur ekki í veg fyrir að lesandinn
geti dregið sínar ályktanir um hugmyndir og skoðanir skáldsins einnig af
skáldsögunni. Óvarlegt er að gera samanburð út frá því einu að Arnaldur sé
málpípa höfundar, þó svo að hann kunni að vera það að miklu leyti. En hinu má
ganga út frá að persónan sem talar í Alpýðubókinni tjái í meginatriðum skoðanir
höfundar. í Sölku Völku rekst maður á margt sem minnir á Alpýðubókina, svo
sem orð um vísindalegt uppeldi, gæði amerískrar tækni, það að hjónabandið sé
oft fátækraframfærsla o.fl. Eitt atriði sem styður þann skilning að Amaldur sé
sjálfsmynd höfundarins er lýsing hans á draumasamfélaginu (II 118—19), sem er
í flestum greinum samhljóða lýsingunni í Alpýðubókinni (144—52).15 Hins vegar
er sá reginmunur á textunum að í Sólku Völku er oft gert grín að boðanda
þessara skoðana meðan svo er ekki í Alpýðubókinni, þar sem skáldið skopast
hvergi að sjálfu sér. Halldór lætur Arnald vera á báðum áttum, en það var sá sem
57