Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Qupperneq 81

Um trú og vantrú
segja, þetta eru skipulagsatriði, helgisögnin og inntak kenningarinnar eru hin
sömu. Þá er því til að svara, að engin trúarkenning og alls ekki sú kristna sem
öðrum þræði er siðferðileg og þarmeð pólitísk, getur verið ónæm fyrir því
samfélagi sem boðendur hennar lifa í. Frammá þetta er auðvelt að sýna með
tilvísunum til kristnisögu sem geymir mýmörg dæmi um ótrúlega aðlögun
kenningarinnar að valdabaráttu ólíkustu stétta, og efast ég um að nokkur maður
geti nú talið það allt til kristni, hvaðþá „raunverulegrar kristni“. íslenska
þjóðkirkjan á okkar dögum og meðferð hennar á kristinni kenningu er engin
undantekning frá þessu. Boðskapurinn og trúariðkunin taka mið af status quo í
efnahagslega kraftmiklu en ótryggu stéttasamfélagi. Þess er meiraðsegja vand-
lega gætt að ekki komi til árekstra við þá skefjalausu efnisdýrkun sem er eitt
höfuðeinkenni tímanna. Taki kirkjan sem slík pólitíska afstöðu er hún ævinlega
í fullu samræmi við hagsmuni valdhafanna. Söfnuðirnir láta sér lynda prestastétt
sem er enn á því stigi sem Þórbergur sagði hana 1928: „víðast hvar handhægt
verkfæri ríkjandi hugsunarháttar.“ Og sívaxandi þörfum fyrir sálusorgun getur
þessi kirkja ekki mætt; þau mál reynir nú ríkið að leysa í samvinnu við
lyfjaiðnaðinn með alkunnum árangri.
Ég tel mig ekki vera að hefja frumkirkjuna til skýjanna þótt ég haldi því fram
að hún hafi, bæði í trúarlegum og pólitískum skilningi, verið önnur en íslenska
þjóðkirkjan á ofanverðri tuttugustu öld. Það sem Páll kallar „trúarlega firringu
meðal landsmanna og óheilindi gagnvart kristinni kenningu“ er aðeins önnur
mynd af óheilindum kirkjunnargagnvart sjálfri sér og samtímanum. Og af þeim
sprettur skiljanlega takmörkuð virðing.
Við þetta bætist að í vitund flestra er þjóðkirkjan sem stofnun tengd ríkinu
og þarmeð valdi og valdbeitingu. Þetta stafar þó vafalaust ekki af því einu að
kristni er hér ríkistrú og þjóðkirkjan að vissu leyti ríkisrekin heldur líka því að
enn eimir eftir af reynslu liðinna kynslóða. Um aldir sóttu íslendingar leiðsögn
og huggun til kirkjunnar en fengu líka áþreifanlega að kenna á þröngsýni
hennar, miskunnarleysi og þjónkun við erlent vald og innlent. Og þarna, miklu
fremur en í hinni friðsælu kristnitöku, er að finna rót þess greinarmunar sem
landsmenn gera nú á kirkjunni og hinum kristna boðskap.
Ég held að í þessum efnum sé íslendingum merkilega sjálfrátt. Þeir eru
sinnulitlir um stofnun sem þeim finnst ástæða til að treysta ekki nema rétt
mátulega. Og þvert ofaní allan rétttrúnað vinsa þeir úr kristinni kenningu (eða
því sem þeir telja að sé kristin kenning) það sem reynslan og vaninn hafa kennt
þeim að betra sé að styðjast við en ekki neitt. En ef hægt er að segja að þeir séu
„kristnir án þess að vera það“, þá vaknar spurningin hvort kirkjan sé það ekki
71