Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Síða 49

LYGIN UM SANNLEIKANN OG SANNLEIKURINN UM LYGINA
framrás og endalok mannkynssögunnar fela í sér. Nietzsche telur að hin
óbærilegi sannleikur endurkomukenningarinnar muni verða mælikvarði á
andlegan styrk heimspekinga ífamtíðarinnar: „Hversu mikinn sannleika
þolir mannsandinn, hversu mikinn sannleika þorir hann?“ 23 Nietzsche telur
að þessi sannleikur verði prófsteinn á getu heimspekinganna til að ljá lífinu
merkingu og tilgang á tímum er menn hafa glatað trú á æðri tilgang lífsins.
En hvers eðlis er sannleikur endurkomukenningarinnar? Nietzsche reyndi
að finna kenningunni náttúruvísindalegan grundvöll sem sýndi írarn á að
kenningin væri í samræmi við heimsmynd náttúruvísinda 19. aldar. Með
vísun til lögmála lífeðlisfræði og aflfræði, sem kveða t.d. á um að kraftur sé
ekki ótakmarkaður, reyndi hann að færa sönnur á að hringrás viljaferla
endurtæki sig, eins og endurkomukenningin gerir ráð fyrir. Þrátt fyrir þessar
tilraunir til að sanna meginkenningu sína var hann sér meðvitaður um
afstæði hennar. Nietzsche fannst hann komast næst sannleikanum með
meginkenningum sínum, en hann auðkenndi þær engu að síður sem sinn
eigin sannleika.
Jafnvel þótt Nietzsche telji endurkomu- og viljakenninguna ekki algildan
sannleika, álítur hann að trú á sannleika hennar sé skilyrðislaus forsenda
fyrir hugsun heimspekinga framtíðarinnar. Ef þessir heimspekingar eiga að
segja sig úr lögum við frumspekilega sannleiks- og skynsemishyggju, sem
hefur að mati Nietzsches sjálf grafið sér gröf með því að spyrjast fyrir um
forsendur sannleiksviljans, verða þeir að gera endurkomukenninguna að
sínum eigin sannleika. Nietzsche lætur Zaraþústra glíma upp á líf og dauða
við kenninguna sem væri hún lífssannleikurinn sjálfur. Hinn skelfilegi
sannleikur eilíffar hringrásar án markmiðs eða æðra tilgangs er nokkurs
konar tilvistarlegt skylduboð. Ef Zaraþústra ætlar sér að vinna bug á tóm-
hyggjunni verður hann að trúa á sannleika kenningarinnar. Að dómi
Nietzsches gerir endurkomukennningin manninn færan um að taka ábyrgð
á sjálfum sér og heimi sínum. Sannleikur kenninga Nietzsches getur því
einungis verið skilinn sem áskorun, en ekki sem (al)gildur sannleikur.
Sannleikur endurkomukenningarinnar er heimspekingnum nauðsynleg
tálsýn. Hann blekkir sjálfan sig með henni í góðri trú. Hún er samt ekki
blekking sem róar eða deyfir manninn. Öðru nær. Heimssýn endurkomu-
kenningarinnar er vægðarlaus viðurkenning tilgangsleysisins. Einmitt mis-
kunnarlaus afneitun á æðri tilgangi er að mati Nietzsches forsenda fyrir því
að heimspekingar geti ljáð lífinu merkingu.
Það yrði of langt mál að leggja gagnrýnið mat á skoðun Nietzsches um að
endurkomukenningin sé prófsteinn á hæfni heimspekingsins til að kljást við
tilvistarkreppu nútímamannsins. Spurninguna um tilvistarleg áhrif hennar
er best að eftirláta hverjum og einum að gera upp við sjálfan sig. Óháð
TMM 1997:3
47