Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Qupperneq 86

GYRÐIR ELÍASSON
Ef tengja ætti Jóhann Magnús við enska rithöfúnda sinnar tíðar, verða
fyrst fyrir menn einsog Dickens, Stevenson, Haggard og eftilvill Kipling.
Þetta eru býsna ólíkir menn, og áhrif þeirra á Jóhann mismunandi. í honum
eru tveir strengir, sem í fyrstu virðast ósamþættanlegir, annars vegar raunsæi,
og hinsvegar þráður hugarflugsins. En skapgerð Jóhanns Magnúsar rúmar
hvorttveggja. Hann afneitar að vísu áhrifum Rider Haggards í bréfúm sínum
til Stephans G, og ferst þar líkt og Halldóri Laxness þegar hann afneitar
frelsurum sínum tveimur, þeim Hamsun og Strindberg, sem leystu hann úr
viðjum steingerðra ffásagnarforma. En hvorugur þeirra getur neitað því sem
er deginum ljósara. Jóhanni virðist ljúfara að viðurkenna handleiðslu Dic-
kens og Stevensons. í Eiríki Hanssyni bregður Dickens fyrir í heildarvefhum,
einnig einstökum atvikum og persónulýsingum, og í raun eru þeir á ýmsan
hátt skyldir andlega. Áhrif eða ekki, um það er erfitt að segja, og líklega
hneigjast menn ekki að því sem ekki er fyrir í brjóstinu. Jóhannes R Pálsson
leiðir getum að því að Dickens hafi litað viðhorf Jóhanns, Stevenson stíl hans.
Við það mætti bæta ævintýraþættinum í sögum Stevensons. Jóhann Magnús
segist í dagbókinni eiga flest eða öll rit Stevensons og Jesa þau aftur og aftur,
og setur hann ofar öllum erlendum höfúndum, að Shakespeare einum
undansldldum.
Hvað sem þessu líður, er samt víst að þegar öllu er á botninn hvolft er
Jóhann Magnús fyrst og fremst líkur sjálfum sér; það er að segja, rit hans
bera vitni manninum sem færði þau í letur, og það er enginn pappírskall,
heldur lifandi maður. Auðvitað er einn maður alltaf að einhverju marki
öðrum líkur, en jafnframt einstæður. Frá upphafi tengja þættir sem eru
sameiginlegir ölium mönnum ritverk saman yfir aldirnar, en um leið er rúm
fyrir séreiginleika, og það væri ósanngjarnt að kalla Jóhann Magnús ein-
göngu sporgöngumann þessara veraldarfrægu höfunda. Hann hefur sótt
sitthvað til þeirra, en annað sækir hann í sameiginlega sjóði mannsandans,
og bætir við frá eigin brjósti — útkoman er hér um bil jafngild í eðli sínu,
því þessir víðfrægu menn sóttu hitt og annað til annarra líka. Það er eklci
skortur á frumleika, heldur álcveðin hógværð: enginn kemst yfir það að vera
maður. Goðin í bókmenntaheiminum eru kannski eklci alltaf svo miklu
stærri en óþekktir hliðstæðingar þeirra. Ýmsir hafa viljað halda því fram að
ef Stephan G. Stephansson hefði ort á ensku væri hann staðsettur við hliðina
á t.d.Wordsworth eða Tennyson, en hverju skiptir það þegar allt kemur til
alls? Hvað Jóhann Magnús varðar, sýnist varla hafa hvarflað að honum að
rita sögur sínar á öðru máli en íslensku. Sem betur fer gerði hann það heldur
ekki, og fyrir vikið bættist íslenskum bókmenntum sérstætt höfundarverk,
sem að sínu leyti er í lausu máli samstæða þess sem Stephan G. lagði ffam í
kveðskap, að vísu ekki nándar nærri eins stórt í sniðum eða stórskorið á
84
TMM 1997:3