Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Síða 89

JÓHANN MAGNÚS BJARNASON
hanns Magnúsar, því þarna vendir hann sínu „kvæði“ í kross, víkur frá
raunsæi Eiríks Hanssonar yfir í heim furðusögunnar, að minnsta kosti á
yfirborðinu, en undir er að vísu vakandi hið sama sterka auga sem gerir allt
það sem horft er á sannferðugt. Lesandi trúir sögunni meðan hún varir, og
það er auðvitað frumskilyrði í öllum skáldskap, en skilyrði sem erfiðara er
að uppfylla en margir gætu haldið.
Það er áreiðanlega hollt að lesa góðar ævintýrasögur, og endurupplifa
þannig að nokkru sýn bernsku sinnar, og sennilega er það merki um andlega
hnignun að vaxa upp úr lestri slíkra sagna, því maður verður að trúa
einhverju til að lifa. Alger afhjúpun „blekkinga" getur verið varhugaverð.
Seinna meir fannst Jóhanni Magnúsi sjálfum hann hafa seilst fulllangt í
ævintýrahyggjunni í þessari bók, en upp frá þessu eru sögur hans sérkenni-
legt sambland af fullkomnu raunsæi og dularblandinni furðu.
Þriðja skáldsaga hans birtist sem neðanmálssaga í tímaritinu Syrpu í
Winnipeg á árunum 1914-1922, og hafa sennilega einhverjir verið orðnir
óþolinmóðir að sjá fyrir endann á sögunni eftir átta ára framvindu, því hún
er spennandi í besta máta þó fiækt sé og samvafin alls kyns útúrdúrum.
Stundum leiða sögur Jóhanns Magnúsar hugann að franska skáldinu Eugéne
Sue, sem skrifaði Leyndardóma Parísarborgar. Jafn blátt áfram maður og
Jóhann Magnús var sagður vera, er merkilegt hversu sögur hans eru hlaðnar
af leyndardómum og leyndarmálum, iðulega býsna skuggalegum, að
minnsta kosti þangað til upp er ljóstrað, en þá kemur oftar en ekki á daginn
að leyndarmálið er hjóm eitt og reykur. Hæfni Jóhanns til að leysa úr flækjum
í leynilögreglusagnastíl er umtalsverð, en töfrar sagnanna liggja ekki í því, né
heldur ævintýralegum söguþræði, heldur í litblæ frásagnarinnar, sérstæðri
sýn á landslag og umhverfi og undarlegu næmi á örlög og einsemd fólks í
óskýranlegum heimi. Það eina sem er ljóst er að hið góða sigrar að lokum,
en þar á milli er allt óljóst fram til söguloka. Jóhann Magnús hefði varla getað
endað sögu á öðrum nótum. En hann leysir að vísu alls ekki alltaf leyndar-
huluna af sögupersónum sínum, og eykur þar með á þann heillandi blæ sem
er yfir þeim. Einkennilega fáar af smásögum hans hafa ratað inn í sýnisbækur
íslenskrar smásagnagerðar, og eru þó sumar þeirra tær snilldarverk, og það
besta sem eftir hann liggur.
Svo viídð sé aftur að áhrifum Jóhanns Magnúsar á Halldór Laxness, er
nokkuð ljóst að smásögur hans hafa ratað djúpt inn í huga Halldórs og setið
þar þegar hann tók sjálfúr að rita sögur ungur sem hann birti svo undir
titlunum Nokkrar sögur og Fótatak manna. Hér væri auðvitað hægt að reyna
rökstuðning þeirri fullyrðingu til sönnunar, en best væri ef þessar fáu línur
um Jóhann Magnús hefðu það í för með sér að með einhverjum vaknaði
löngun til að lesa hann, og sannfærast um þessa hluti sjálfúr — eða komast
TMM 1997:3
87