Tímarit Máls og menningar - 01.03.1998, Page 50

BIRNA BJARNADÓTTIR
handan þess sýnilega. Fyrir skapandi afkomendur Ingólfs & Co getur hið
innra líf ekki heldur verið vænlegur vettvangur dygða á borð við dugnað og
eljusemi. Haldi höfundur þangað í víking, svarar bókaþjóðin um hæl: „Nei,
mætti ég heldur biðja um almennilega sögu, en þvætting um mannlegt eðli!“
Á íslandi hugsar fólk líka um fátt betur en ætterni og fósturjörð. Fornsög-
urnar, svo dæmi sé tekið, væru ekki til eins og við þekkjum þær, hefðu
sagnaritarar hugsað minna um ættartölur, ytri mannlýsingar og svonefht
atgervi. Og fegurðin? Á 19. öld „endurrita" Fjölnismenn arfinn í anda
rómantískrar ættjarðarástar og skipa fegurð landsins þar í hásæti, eins og
Ástráður Eysteinsson talar um í bók sinni Tvímœli.11 Það er síðan á 20. öld
sem arfurinn er endurritaður eða „þýddur“ í anda Plótínosar, því þrátt fyrir
þá deyfð sem ríkir yfir innra lífi persóna, þessu sambandi fegurðarskyns og
tilfmninga og þótt einstaka túlkendur efist um listfengi slíkrar fjarveru, er
eins og Sigurður Nordal verji í eitt skipti fýrir öll heiður höfunda sagnanna
þar að lútandi með því að tala um listræna útfærslu á „stjórnun tilfinn-
inga“.12
Hér er ekki gerð leit að glataðri listsköpun. Hér er ekki heldur spurt í nafni
þjóðar um fegurðina sem verður til með þátttöku manns. Ef marka má
ímynduð skrif Manfreðs Pálssonar, er hann sjálfkjörinn til að svara því kalli.
Hér er spurt um ótvíræðar, en að sama skapi nafnlausar kringumstæður,
hugsi maður um möguleika tilfinninga. Eins og minnst hefur verið á, svarar
líf manns ekki spurningum á borð við: Hvernig leita ég að fegurð sem er
frjáls undan fláræði skynjunar? I skáldskap er affur á móti hægt að spyrja
myrkranna á milli þótt atburðurinn sjálfur í huganum leiði ekki til hjálp-
ræðis fyrir mann í lífínu.13 Um þessa þversögn er fjallað í frásögn af
raunveruleika innra lífs, en slík er frásögn verka Guðbergs þar sem hver
persónan á fætur annarri heldur af fúsum og frjálsum vilja þangað sem
raunveruleika hennar er að finna. Líkt og keimur af örlögum fara þær um
mörk lífs og listar. En eftir hvaða leið?14
Þegar spurt er um möguleika tilfinninga, getur sköpun persóna í skáld-
skap varpað ljósi á tiltekinn þátt í mannlegu hlutskipti. Franski samtímahöf-
undurinn Maurice Blanchot orðar atburðinn á eftirfarandi hátt: Átökin (eða
það sem hann kallar drama) verða til í því brjálæði þegar fólk kýs að lifa
sambönd sín með því að prófa möguleika þeirra; sannleik þeirra. Og hver er
lærdómurinn? Sá eða sú sem velur þá iðju, heldur Blanchot áfram, getur ekki
annað en endurtekið með trega orð Benjamin Constants (1767-1830),
höfundar skáldsögunnar Adolphe: „Sannar tilfinningar hafa ekki skapað
neitt nema ógæfu fyrir sjálfan mig og aðra“. Þannig skapar sannleikurinn
ógæfu, á sama hátt og skýrleiki hugsunar hrindir henni af stað, segir Blanchot
40
TMM 1998:1