Morgunblaðið - 20.05.2015, Blaðsíða 49

49
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. MAÍ 2015
Vorverk Nú er góður tími til að hreinsa borgargötur.
Styrmir Kári
Verkföll og erfiðar
kjaradeilur verða óhjá-
kvæmilega til þess að
athyglin beinist að inn-
anmeinum sem hrjá ís-
lenskan vinnumarkað
sem og áhrifaleysi og
vanmætti almennings.
En kastljósið beinist
ekki síður að þeim tví-
skinnungi sem verður
til vegna eignarhalds
stærstu fyrirtækja landsins.
Líkt og flest önnur stéttarfélög
efndi VR til atkvæðagreiðslu um
verkfallsboðun meðal félagsmanna
sinna. Kosningu lauk í gær, þriðju-
daginn 19. maí. Þegar þetta er skrif-
að liggur niðurstaða atkvæðagreiðsl-
unnar ekki fyrir, en stjórn hvatti
félagsmenn m.a. í tölvupósti til að
samþykkja verkfall.
Yfir þrjár milljónir
á félagsmann
Lífeyrissjóður verslunarmanna er
stærsti almenni lífeyrissjóður lands-
ins og hefur verið umsvifamikill í
fjárfestingum í íslensku atvinnulífi. Í
lok liðins árs var bókfært verðmæti
hlutabréfa í skráðum og óskráðum
félögum um 97,5 milljarðar króna.
Þetta jafngildir um 3,3 milljónum á
hvern félagsmann.
Líkt og aðrir fjárfestar urðu lífeyr-
issjóðir fyrir töluverðum skakkaföll-
um þegar fjármálakerfið hrundi í
október 2008. En hægt og bítandi
hafa flestir sjóðirnir aukið fjárfest-
ingu í atvinnulífinu og hlutfallslega
hafa eignarhald og áhrif þeirra aldrei
verið meiri. Þetta á jafnt við um al-
menna lífeyrissjóði sem
lífeyrissjóði opinberra
starfsmanna. Nú er svo
komið að sameiginlega
fara lífeyrissjóðir með
ráðandi hlut í mörgum
af stærstu fyrirtækjum
landsins.
Ráðandi hluthafar
Lífeyrissjóðir eiga
yfir 40% beinan eign-
arhlut í níu af fimmtán
fyrirtækjum í kauphöll
líkt og sést á meðfylgj-
andi mynd. Lífeyrissjóðirnir eiga
einnig óbeina hluti í mörgum fyr-
irtækjum í gegnum hlutabréfasjóði
og ekki síst framtakssjóði á vegum
banka og verðbréfafyrirtækja.
Greining Íslandsbanka taldi í nóv-
ember á liðnu ári að lífeyrissjóðirnir
ættu meirihluta – beint og óbeint í
Icelandair, Högum og N1.
En lífeyrissjóðirnir hafa einnig
fjárfest í hlutabréfum óskráðra fyr-
irtækja. Beint og óbeint eiga þeir
meirihluta í Kaupási sem rekur
Krónuna, Nóatún og Kjarval. Þannig
ráða sjóðirnir tveimur af stærstu
verslunarkeðjum landsins sem hafa
m.a. yfirburðastöðu á íslenskum mat-
vörumarkaði.
Nær 40% hlutafjár Símans eru í
eigu lífeyrissjóðanna og þar er Líf-
eyrissjóður verslunarmanna stærst-
ur með 13,2% hlut. Arion banki er
hins vegar stærsti einstaki hluthaf-
inn með liðlega 38%. Lífeyrissjóðir
og nokkur stéttarfélög eiga um 37%
hlutafjár í Virðingu – verðbréfafyr-
irtæki sem m.a. rekur framtakssjóði.
Í gegnum Framtakssjóð Íslands er
Icelandic Group að fullu í eigu lífeyr-
issjóðanna sem og 38% hlutur í In-
vent Farma. Lífeyrissjóður versl-
unarmanna á tæplega 10% hlut í MP
banka og Lífeyrissjóðurinn Stafir á
14,5% í Samkaupum hf. sem rekur
samnefndar verslanir og Nettó.
Þannig má lengi telja.
Geta mótað stefnuna
Sameiginlega eru lífeyrissjóðirnir
því áhrifamiklir í íslensku viðskipta-
lífi. Þeir geta haft veruleg áhrif á
stefnu sem mörkuð er í atvinnulífinu
og mótað launastefnu flestra stærstu
fyrirtækja landsins sem síðan hefur
óhjákvæmilega áhrif á flest önnur
fyrirtæki.
Og hverjir ráða lífeyrissjóðunum?
Svarið er augljóst:
Fulltrúar stéttarfélaga til jafns við
atvinnurekendur. Þannig er t.d. for-
maður Lífeyrissjóðs verslunarmanna
fulltrúi VR. Með öðrum orðum: For-
ystumenn launamanna hafa öll tæki-
færi til að hafa áhrif á stefnu margra
stærstu fyrirtækjanna – ekki síst
launastefnu, jafnt þegar kemur að
kjörum almennra starfsmanna eða
launa og kaupauka æðstu stjórn-
enda. (Að ekki sé minnst á stjórnar-
laun.)
VR hefur gert þá „kröfu að fé-
lagsmenn fái leiðréttingu á sínum
kjörum til samræmis við aðra hópa í
þjóðfélaginu“. Í tölvupósti til fé-
lagsmanna segir að kröfur félagsins
séu „sanngjarnar og þær ógna ekki
stöðugleikanum“. Rök annarra stétt-
arfélaga eru svipuð.
Fulltrúar launa-
manna og eigenda
Vandinn er að stéttarfélögin sitja í
raun beggja vegna borðsins; annars
vegar sem launafólk og hins vegar
sem fulltrúar eigenda íslenskra stór-
fyrirtækja í gegnum eignarhluti líf-
eyrissjóða.
Sé það eindregin skoðun forystu-
manna stéttarfélaganna að laun af-
greiðslufólks í matvöruverslunum
séu skammarlega lág (sem er rétt) en
laun stjórnenda of há (sem endalaust
er hægt að deila um), vaknar sú
spurning af hverju þeir beita ekki
áhrifum sínum innan lífeyrissjóð-
anna þannig að kjarastefnu fyrir-
tækjanna sé breytt. Lífeyrissjóðirnir
eiga meirihluta í stærstu versl-
unarkeðjum landsins. Í stað þess að
beita áhrifum sínum er boðað til
verkfalls, meðal annars hjá litlum og
meðalstórum fyrirtækjum í eigu ein-
staklinga sem margir greiða starfs-
mönnum sínum mun betri laun en
fyrirtæki í eigu lífeyrissjóðanna.
Líklega liggur vandinn ekki síst í
því hvernig staðið er að skipan
stjórna lífeyrissjóðanna en umfjöllun
um hana bíður betri tíma. Eitt er
víst: Forystumenn stærstu stéttar-
félaganna bera ekki minni ábyrgð á
kjarastefnu margra stærstu fyrir-
tækja landsins, en atvinnurekendur
sjálfir. Undan þeirri ábyrgð komast
þeir ekki með verkföllum.
Eftir Óla Björn
Kárason » Forystumenn
stærstu stéttar-
félaganna bera ekki
minni ábyrgð á kjara-
stefnu margra stærstu
fyrirtækja landsins,
en atvinnurekendur
sjálfir.
Óli Björn Kárason
Höfundur er varaþingmaður
Sjálfstæðisflokksins.
Að sitja beggja vegna borðsins
Beinir eignarhlutir lífeyrissjóðanna í
skráðum félögum
50%
40%
30%
20%
10%
0
* Össur neitaði að veita upplýsingar. Í
nóvember taldi greining Íslandsbanka
eignarhlut sjóðanna vera liðlega 26%.
12
% 2
5% 30
%
32
%
36
%
39
%
40
%
44
%
44
%
45
%
45
%
45
%
46
%
4
8% 5
4%
Ös
su
r*
Ný
he
rji
HB
Gr
an
di
Fja
rsk
ipt
i -
Vo
da
fon
e
Ice
lan
da
ir G
ro
up
Try
gg
ing
am
iðs
tö
ðin
Re
gin
n
Ha
ga
r
Eik
fas
tei
gn
afé
lag N1
Ma
rel
Eim
sk
ip
Sjó
vá VÍS Re
itir
Lengi hefur verið unnið
að því að ná sátt um efni
stjórnarskrárákvæðis um
auðlindir. Í ljósi þess
hversu mikilvæga hags-
muni slíku ákvæði er ætlað
að vernda er ekki óeðlilegt
að umræður um inntak
þess séu langar og ýtarleg-
ar og margir kallaðir til
þátttöku.
Tillögur um eignarhald á
náttúruauðlindum hafa ítrekað verið lagðar
fram, allt frá 7. áratug síðustu aldar, og í
stefnuyfirlýsingum ríkisstjórnanna sem
myndaðar voru árið 1991, 2003 og 2007 kom
fram vilji til að taka upp stjórnarskrár-
ákvæði af þessum toga. Í stjórnarsáttmála
ríkisstjórnar Sjálfstæðis- og Framsóknar-
flokks sem nú situr er kveðið á um að unnið
skuli áfram að endurskoðun stjórnarskrár-
innar með áherslu á þjóðareign á auðlind-
um sem og þjóðaratkvæðagreiðslur um lög
Alþingis.
Í samræmi við þessa stefnumörkun skil-
aði stjórnarskrárnefnd, sem skipuð er
fulltrúum allra flokka, áfangaskýrslu síð-
astliðið sumar þar sem leitast er við að
skapa forsendur fyrir áframhaldandi vinnu
við þessi tvö mál. Að auki er fjallað um um-
hverfismál og framsal valdheimilda í þágu
alþjóðasamvinnu. Það væri til mikilla fram-
fara fyrir íslenska stjórnskipan að kveða á
um þessi mikilvægu efni í stjórnarskrá lýð-
veldisins.
Auðlinda- og umhverfismál
Í mínum huga er löngu ágreiningslaust
að í stjórnarskrá skuli setja ákvæði sem lýsi
auðlindir í náttúru Íslands þjóðareign sem
beri að nýta á sjálfbæran hátt lands-
mönnum öllum til hagsbóta. Í skýrslu
stjórnarskrárnefndar er lögð áhersla á að í
þjóðareignarhugtakinu felist sú megin-
hugsun að nýting náttúruauðlinda sé í þágu
þjóðarinnar allrar. Það sé hins vegar óhjá-
kvæmilega háð pólitískri stefnumörkun
hvernig þessu markmiði er náð á hverjum
tíma. Í þessu sambandi er rétt að hafa í
huga að stjórnarskrárnefnd telur brýnt að í
stjórnarskrá sé kveðið á um að úthlutun
heimilda til nýtingar auðlinda skapi ekki
eignarrétt eða óafturkræf rétt-
indi, svipað og gert er í núgild-
andi fiskveiðistjórnarlöggjöf.
Óraunhæft er, og raunar
óæskilegt, að setja ýtarlegar
reglur um nýtingu einstakra
auðlinda í stjórnarskrá. Þar eiga
frekar að koma fram megin-
markmið auðlindanýtingar, þ.e.
sjálfbær nýting í þágu sam-
félagsins alls, og tryggingar fyr-
ir því að lýðræðislega kjörin
stjórnvöld á hverjum tíma geti
unnið að þessum markmiðum.
Samhliða auðlindaákvæði
þarf einnig að huga að setningu almenns
ákvæðis um vernd umhverfisins. Stjórnar-
skrárákvæði um þessi tvö atriði, auðlindir
og umhverfi, myndu að sjálfsögðu ekki
tæma öll álitaefni á þessum vandmeðförnu
sviðum eða fela í sér pólitíska töfralausn.
Þau myndu hins vegar vísa veginn við nán-
ari stefnumótun og vonandi fela í sér mikil-
vægt skref í átt til sáttar og stöðugleika um
þá mikilvægu hagsmuni sem hér er um að
tefla.
Þjóðaratkvæði
Ég tel að þróun síðustu ára sýni að mikil
þörf sé á almennu ákvæði í stjórnarskrá um
þjóðaratkvæðagreiðslur. Slíkt ákvæði ætti
að taka til samþykktra laga og jafnvel
ákveðinna þingsályktana Alþingis sem fela í
sér bindandi ákvörðun, einkum þingsálykt-
ana um fullgildingu milliríkjasamninga.
Eitt helsta álitaefnið hvað þetta varðar er
hversu margar undirskriftir eigi að þurfa
til. Ég tel að þjóðaratkvæðagreiðsla á
grundvelli undirskrifta eigi fyrst og fremst
að þjóna aðhaldshlutverki gagnvart Alþingi
og jafnframt vera einskonar öryggisventill
lýðræðisins. Hér þarf því að finna leið til að
tryggja slíkan rétt þegar sterk og ótvíræð
krafa rís um slíka atkvæðagreiðslu án þess
að fulltrúalýðræðinu sé fórnað eða þinginu
gert erfitt um vik að bregðast við aðkallandi
málum.
Framsal valdheimilda
Nánast allar vestrænar þjóðir hafa í
stjórnarskrám sínum ákvæði sem heimila
framsal valdheimilda ríkisins í afmörkuðum
mæli í þágu friðar og alþjóðasamvinnu.
Skortur á slíku ákvæði hefur valdið nokkrum
erfiðleikum fyrir þátttöku Íslands í alþjóða-
samvinnu, einkum í samstarfinu um Evr-
ópska efnahagssvæðið þegar álitamál hafa
risið um heimild til framsals samkvæmt nú-
gildandi rétti. Ástæða er til þess að taka
fram að slík heimild í stjórnarskrá tengist
spurningunni um umsókn Íslands að Evr-
ópusambandinu ekki með neinum hætti – að-
ild Íslands að ESB myndi ótvírætt þarfnast
sérstakrar stjórnskipulegrar heimildar og
aðlögunar. Ef gengið er út frá þessu er engin
ástæða til að ætla að alvarlegur ágreiningur
sé um stjórnarskrárákvæði um þetta efni
þótt auðvitað eigi eftir að taka afstöðu til
ákveðinna útfærsluatriða.
Tími til breytinga
Í lok síðasta kjörtímabils var samþykkt
stjórnlagabreyting sem gerir breytingar á
stjórnarskránni á grundvelli þjóðar-
atkvæðagreiðslu mögulegar innan þessa
kjörtímabils. Ég tel að nú séu fyrir hendi
allar forsendur til þess að bæta við stjórn-
arskrá lýðveldisins ákvæðum sem taka á
umhverfis- og auðlindamálum, þjóðar-
atkvæðagreiðslu og takmörkuðu framsali
valdheimilda, sem bera mætti undir þjóð-
aratkvæði samhliða forsetakosningum á
næsta ári.
Til að svo megi verða verður að halda vel
á undirbúningi málsins og rekstri þess á Al-
þingi á komandi hausti. Jafnframt er ljóst
að grundvöllur þessa er gott samstarf
stjórnar og stjórnarandstöðu, en á vett-
vangi stjórnarskrármála á slíkt samstarf
sér mörg fordæmi. Gangi þetta eftir yrði
um að ræða eina allra mestu breytingu á
stjórnarskrá lýðveldisins frá upphafi,
breytingu sem ég tel að væri vel til þess
fallin að varða veginn fyrir frekari endur-
skoðun.
Tækifæri til breytinga
Eftir Bjarna
Benediktsson »Ég tel að nú séu fyrir
hendi allar forsendur til
þess að bæta við stjórnar-
skrá lýðveldisins ákvæðum
sem taka á umhverfis- og
auðlindamálum, þjóðarat-
kvæðagreiðslu og takmörk-
uðu framsali valdheimilda…
Bjarni Benediktsson
Höfundur er fjármála- og efnahagsráðherra.