Dagblaðið Vísir - DV - 11.03.2011, Blaðsíða 30

E
kki ætla ég að látast hafa ver-
ið meiri eða betri kunningi
Thors Vilhjálmssonar en ég
var.
Þegar ég var ungur blaðamaður
fyrir 30 árum og skrifaði heilmikið
um menningu hverskonar, þá komst
ég auðvitað fljótt í kynni við Thor,
svo fyrirferðarmikill sem hann ævin-
lega var í íslensku menningarlífi. Og
hann tók mér vel, eins og ég held að
hann hafi tekið öllu fólki vel, og við
urðum skikkanlegheita kunningj-
ar en þó ekki meira en svo að ef við
mættumst á götu, þá var undir hæl-
inn lagt hvort við tókum tal saman –
stundum, stundum ekki – það valt á
því hvort annar hvor eða báðir voru
eitthvað að flýta sér, en svo mikið er
þó víst að það var alltaf gaman að
rekast á Thor; alúðin í svip hans var
svo augljós, áhuginn, forvitnin og
vinsemdin.
Og þess vegna – þó við höfum svo
sem ekki verið neinir vinir, þá þykir
mér nú þegar heilmikill sjónarsviptir
að honum. Já, ég held það megi vel
orða það svo að Thor Vilhjálmsson er
maður sem ég á eftir að sakna.
Hið breiða fljót …
Ekki ætla ég heldur að þykjast hafa
verið nákomnari skáldverkum hans
en raunin var. Það verður fróðlegt að
vita hvort skáldskapur Thors muni
ekki bara lifa prýðilegu lífi í framtíð-
inni, en sjálfur verð ég að teljast í hópi
þeirra sem áttu svolítið erfitt með að
festa almennilega hugann við, þegar
Thor var á sem mestum spretti í texta
sínum. Hann kynnti okkur fyrir ýms-
um nýjungum við að segja hlutina,
já, og fegurðin og hrynjandin í sum-
um setningum hans munu ekki láta
neinn ósnortinn sem tilfinningu hef-
ur fyrir íslenskri tungu.
Sprettur, sagði ég, en þó var stíl og
texta Thors áreiðanlega oftar líkt við
fljót og flæði, mikið fljót, já, eitt það
allra mesta, streymdi áfram í tign
og fegurð, og þeim sem finnst mest
áríðandi að komast leiðar sinnar í
bókum, þeir gátu fyllst óþolinmæði
á bökkum þessa mikla fljóts, sér í
lagi ef þeir sáu stundum ekki vel yfir
á hinn bakkann. Ég var í hópi hinna
óþolinmóðu, það játa ég, en þó hafði
ég kynnt mér texta Thors nógu vel til
að vita að í þessu hans mikla fljóti,
þar voru höfrungar, og merkilegri
fiskar en í flestum bókum íslenskum.
Og ég vissi líka ósköp vel að þeir
sem vörpuðu sér út í fljótið og höfðu
smekk og hug til að láta það bera sig,
þeir komust á ókunnar slóðir, í ný
lönd tungunnar.
Og vissulega er undarleg tilhugs-
un að þetta fljót sé nú allt til ósa
runnið.
Alþjóðamaðurinn
En Thor Vilhjálmsson átti sér fleiri
hliðar en hina persónulegu og svo
skáldskapinn. Ég byrjaði að skrifa
hér að hann hefði átt „fleiri andlit“
en það hefði verið tóm vitleysa – því
andlit hans var aðeins eitt og opið
upp á gátt. En þær hliðar sem hann
átti fleiri, og voru mér persónulega
eiginlega meira virði en sjálfur skáld-
skapur hans, þær sýndu menningar-
frömuð – mann sem alltaf og ævin-
lega var mættur á vettvang hvar sem
átti að brugga menningu, og var allt-
af opinskár og jákvæður og viljug-
ur að miðla af gnægtabrunni sinnar
þekkingar og reynslu, alltaf tilbúinn
að fagna sérhverjum gróðursprota
menningarinnar sem gerðist líklegur
til að auðga líf okkar og samfélag.
Og svo var hlið alþjóðamanns-
ins – Thor, kannski fremur en flestir
aðrir, sýndi okkur hvernig Íslend-
ingar gætu fúnkerað í hinum stóra
heimi, drukkið í sig áhrif og um-
hverfi annars staðar alveg ósmeykir
og upplitsdjarfir, en verið þó Íslend-
ingar um leið.
Og hann var baráttumaður fyr-
ir mannréttindum, og gat þá verið
herskár og hoggið fast. Í gamla daga
var hann kenndur við einhverja póli-
tík en allt frá því að ég man fyrst eft-
ir honum, þá skipti pólitíkin litlu sem
engu máli, hann barðist bara fyrir
mannréttindum hvarvetna og punkt-
ur og basta.
Og hann var samfélagsgagnrýn-
andi svo að af bar, eldskarpur þegar
svo bar undir en gaf sér líka tíma til
að greina hlutina almennilega þeg-
ar hann vildi benda á það sem betur
mætti fara. Og þótt væri yfirleitt kurt-
eis og jákvæður og elskulegur, þá gat
svo gneistað af honum á þessu sviði
líka.
Lærimeistari
Það var kannski af þessari hlið
Thors sem minn vesalingur lærði
mest. Því þegar ég fór að myndast
við að setja saman pistla um sam-
félagsmál og jafnvel flytja samfé-
lagskrítík eitthvað um eða rétt fyrir
1990, þá var um skeið ekki í tísku að
vera með svoleiðis fleipur. Meira að
segja þáverandi formaður Rithöf-
undasambandsins skrifaði grein
þar sem hann sagði að rithöfundar
ættu ekki að vera að skrifa um póli-
tík eða dægurmál. Slíkt væri öngan
veginn þeirra hlutverk, og í nokkur
ár fannst mér hlutskipti mitt helst
til einmanalegt. En meðal þeirra
sem ég leit á sem lærimeistara í fag-
inu var einmitt Thor Vilhjálmsson –
vissulega fór ég vafalaust snemma
aðrar leiðir en hann, svona í orða-
vali og viðfangsefnum og blæbrigð-
um hvers konar, en ég taldi mig þó
geta reynt að læra af honum þrennt.
Í fyrsta lagi að setja mál mitt
fram af hispursleysi og jafnvel vera
býsna beinskeyttur á köflum, en
fara þó aldrei niður á stig innan-
tómra stóryrða og rógs.
Í öðru lagi að gefa mér tíma til
að skoða allar hliðar mála, en ekki
stökkva formálalaust á þá sem
beinust lá við.
Og í þriðja lagi vona ég að það
hugrekki sem Thor sýndi ævinlega,
hver sem í hlut átti, hafi náð að
smita mig svolítið.
Og eldmóðurinn.
Fátæklegra á Íslandi
Samfélagskrítíkerinn Thor hafði
ríkust áhrif á mig, og þá þættist ég
harla góður ef mér tækist að varð-
veita í sjálfum mér þann neista sem
lifði góðu lífi í Thor Vilhjálmssyni
allt þar til yfir lauk, og birtist í svo
skýru og fallegu ljósi á myndinni
sem var tekin fyrir skemmstu þeg-
ar hann, kominn langt yfir áttrætt,
var fremstur í flokki að mótmæla
lögsóknum ríkisins gegn fólki sem
vildi fá að mótmæla hruni sam-
félagsins með því að messa yfir
alþingismönnum.
En sérhver hlið á Thor, lista-
manninum, krítíkernum og mann-
eskjunni, hefði átt að fá að lifa svo-
lítið lengur. Það er skrýtið að segja
það um mann sem deyr 85 ára að
andlát hans hafi verið ótímabært,
en það átti þó við um Thor. Það er
nú þegar ögn fátæklegra á Íslandi
þegar hann er farinn.
THOR
Á menningarlegu rölti með góðri vinkonu um miðbæinn fyr-ir um ári, rakst ég á auglýs-
ingu frá ákveðnu hugleiðslusetri í
bænum sem bauð upp á frítt nám-
skeið í hugleiðslu. Við vinkonurnar
litum hvor á aðra og rökræddum
um stund. Niðurstaðan var: frá-
bært! Þarna fyrir framan okkur var
símanúmer sem hugsanlega var
bókstaflega lykillinn að lífsham-
ingjunni. Við sáum fyrir okkur að
sálarró og innri friður væri eitthvað
sem sjálfkrafa kæmi til með að
fylgja okkur um ókomna tíð eftir að
við hefðum lokið þessu námskeiði.
Já, væntingarnar voru töluverðar.
Þar sem námskeiðið var frítt höfð-
um við að sjálfsögðu engu að tapa
þó svo ólíklega vildi til að við fynd-
um ekki innri frið. Við ákváðum því
að skrá okkur til leiks á byrjenda-
námskeið eina kvöldstund.
Ég hafði fram að þessu ver-ið sannfærð um að öll leit að innri frið og sálarró væri ekki
fyrir mig. Ekki af því mig langaði
ekki til að finna þennan frið eða
öðlast sálarró heldur af því að ég
mat það svo að ég hefði enga þolin-
mæði fyrir fræðin sem slík. Þá hafði
ég, að mínu mati, líka um allt of
mikið að hugsa til að ég gæti með
einhverju móti tæmt hugann, líkt
og krafist er í slíkri aðgerð sem hug-
leiðslan er. Viðhorf mitt gagnvart
fræðunum hafði því til þessa verið
bæði óþroskað og barnalegt. Bara
sú ákvörðun að skrá mig á nám-
skeiðið gerði að verkum að vits-
munalegur þroski minn jókst til
muna, að mér fannst.
Við vinkonurnar tókum ákvörðun um að gera bara almennilegt kvöld úr þessu,
fara í hugleiðslu og skella okkur
svo á American Style á eftir. Eftir á
að hyggja hefði líklega verið gáfu-
legra að gera þetta í öfugri röð,
borða fyrst og fara svo í hugleiðslu.
Okkur fannst samt eitthvað rangt
við að belgja okkur út af amerísk-
um skyndibita fyrir námskeiðið og
töldum jafnvel að það gæti kom-
ið í veg fyrir að við fyndum friðinn.
Hálfsvangar hófum við því leitina
að innri frið.
Hugleiðslumeistarinn var hinn viðkunnanlegasti karl. Hann tók vel á móti okkur en
reyndi þó að selja okkur einhverja
bók sem hann vildi meina að væri
bráðnauðsynleg til að öðlast innri
frið. Það gat sosum verið, enda of
gott til að vera satt að námskeiðið
væri frítt. Lífshamingjan er líklega
ekki ókeypis. Við tókum sjensinn
og slepptum bókinni. Fannst nám-
skeiðið nóg, svona til að byrja með.
Fyrirlesturinn var varla hafinn þegar garnirnar í okkur tóku að gaula af hungri. Við hefðum
betur byrjað á Stælnum. Reynd-
um þó að láta gaulið ekki á okkur
fá enda innri friður rétt handan
við hornið og hver þarf mat þeg-
ar honum er landað? Hugleiðslu-
meistarinn kynnti okkur í stuttu
máli fyrir leyndardómum hug-
leiðslunnar. Lykilatriðið var að slíta
hina svokölluðu hugsanakeðju og
við hófumst handa við það. Meist-
arinn sagði okkur að horfa í logann
á kertinu á altarinu fyrir framan
okkur, segja „ommmm“ og tæma
hugann. Hann lýsti þessu sem
frekar einfaldri aðgerð, hugsana-
keðjan átti bókstaflega að slitna
sjálfkrafa með því að stara á kertið,
„ommmm-ið“ var bara til að auka
einbeitinguna og innri friðurinn
átti svo að fylgja í kjölfarið. All-
urinn salurinn „ommm-aði“ og
hugleiddi, nema ég. Ég flissaði og
vitsmunalegur þroski minn tók
verulegan afturkipp.
Ég reyndi að taka mér tak. Horfa á kertið, tæma hugann og losa mig við hugsanakeðjuna. Ég er
ekki frá því að mér hafi tekist þetta
í nokkrar sekúndur en garnagaulið
reif mig fljótt upp úr „djúpri“ íhug-
uninni og hugur minn leitaði í mat-
seðilinn á Stælnum. Ég var jú svöng.
Ég sá fyrir mér hin ýmsu tilboð,
hvað ætti ég nú að fá mér á eftir? Jú,
ég staldraði við, ostborgara, fransk-
ar og kók. Og kokteilsósu! Hugsana-
keðjan mín hélt áfram óslitin, hug-
ur minn leitaði aftur í barnæsku og
ég sá pabba fyrir mér útbúa heima-
tilbúna kokteilsósu sem var sjúk-
lega góð. Keðjan hélt áfram. Pabbi
notaði eitthvert krydd í sósuna. Var
það dill? Já, svei mér þá ef það var
ekki dill! Þarna slitnaði hugsana-
keðjan. Ekki af því mér hefði tekist
að tæma hugann heldur því ég átt-
aði mig á því hvað ég var að gera. Ég
var að innihaldsgreina kokteilsósu
í hugleiðslu. Við þessa uppgötvun
fékk ég hláturskast af betri gerð-
inni en reyndi að hafa það hljóð-
látt til að trufla ekki samnemend-
ur mína í hugleiðslukennslunni. Ég
engdist sundur og saman, táraðist
og blánaði. Loksins þegar meistar-
inn tók til máls að nýju þá leyfði ég
þessu bara að gossa og gjörsamlega
grenjaði úr hlátri.
Eins og gefur að skilja þá fann ég ekki hinn innri frið á nám-skeiðinu og vinkonan ekki
heldur. Við létum því staðar numið
og ákváðum að skrá okkur ekki á
framhaldsnámskeiðið sem stóð til
boða. Ég hafði alla vega fullvissað
mig um að hugleiðsla væri ekki fyr-
ir mig. Eftir námskeiðið skunduð-
um við svo friðlausar á Stælinn og
gerðum það sem við kunnum, stút-
uðum amerískum ostborgurum
ásamt frönskum og – að sjálfsögðu
– kokteilsósu, að vel íhuguðu máli!
30 | Umræða 11.–13. mars 2011 Helgarblað
Trésmiðjan
Illugi
Jökulsson
Af hugleiðslu
og kokteilsósu
„En Thor
Vilhjálmsson átti
sér fleiri hliðar en hina
persónulegu og svo
skáldskapinn.
Helgarpistill
Sólrún Lilja
Ragnarsdóttir