Dagblaðið Vísir - DV - 11.03.2011, Blaðsíða 36

36 | Viðtal 11.–13. mars 2011 Helgarblað
V
ið erum mjög dugleg við
að sjúkdómsvæða hlutina.
Til dæmis bara sorg. Ef ein-
hver einstaklingur er lengi
að jafna sig, til dæmis á því að missa
maka, þá erum við farin að gefa lyf við
því. Sem er í hæsta máta óeðlilegt. Því
líkaminn hefur ákveðin tæki og þarf
ákveðinn tíma til að takast á við áföll
af þessu tagi,“ segir Auður Axelsdóttir
iðjuþjálfi, forstöðumaður Geðheilsu
– eftirfylgdar og einn stofnenda sam-
takanna Hugarafls. Hún hefur ver-
ið leiðandi hér á landi í þeirri hug-
myndafræði sem snýr að eftirfylgd og
uppbyggingu fólks sem glímt hefur
við geðræn vandamál eða sjúkdóma.
Auði bregður fyrir í heimildar-
myndinni Hallgrímur – maður eins
og ég, sem sýnd var í Sjónvarpinu síð-
astliðinn sunnudag. Þar segir Hall-
grímur Björgvinsson sögu sína og tal-
ar opinskátt um geðræn veikindi sín,
meðhöndlun þeirra og þann bata
sem hann á endanum náði. Hallgrím-
ur stofnaði ásamt Auði og þremur
öðrum samtökin Hugarafl sem eru í
dag orðin kraftmikið afl í endurhæf-
ingu einstaklinga sem glímt hafa við
geðræna sjúkdóma. Hallgrímur varð
bráðkvaddur á heimili sínu í ágúst
síðastliðnum en skilur eftir sig ómet-
anlegt starf fyrir alla þá sem glímt hafa
við veikindi af þessum toga sem og
aðstandendur þeirra.
Á sjö lyfjum í einu
Í myndinni segir Hallgrímur frá því að
þegar hann kynntist Auði hafi hann
verið á sjö tegundum geðlyfja í einu
en hann hafði fyrst verið greindur
með geðhvarfasýki og síðar geðklofa.
Áhrif lyfjanna voru svo mikil að hann
hélt sér vart vakandi og var farinn að
missa tennur.
„Þegar ég kynntist Hallgrími árið
2001 var hann að hefja sitt endurhæf-
ingarferli og við unnum saman þang-
að til hann lést. Við vorum búin að
vinna saman í nokkur ár áður en við
komumst að því að þessi lyfjasúpa var
ekki að virka. Hann var nánast hættur
að geta staðið uppréttur. Hallgrímur
lýsir því líka sjálfur að hann hafi bara
legið einhvers staðar og ekki getað
haldið sér vakandi.“ Auður stakk upp
á því að lyfjagjöf hans yrði endurskoð-
uð frá grunni. „Við áttum í mjög góðu
samstarfi við geðlækninn hans og
Hallgrímur hreinlega vaknaði til lífs-
ins,“ en á skömmum tíma fór hann frá
því að taka sjö geðlyf í að taka tvö og
síðar eitt.
Ofurtrú á lyfjum
Auður segir að því miður sé alltof al-
gengt hér á landi að fólk sé á þetta
mörgum tegundum af lyfjum. „Mitt
persónulega álit er að það geti bara
ekki gengið upp þegar einstaklingur
er á svona ofboðslega miklum lyfjum.
Sérstaklega þegar verið er að blanda
saman svo mörgum mismunandi
tegundum.“ Auður er þó ekki á þeirri
skoðun að ekki eigi að notast við lyf
yfirleitt. Þau geti oft hjálpað en var-
ast skuli að treysta um of á þau. „Hall-
grímur talaði til dæmis um það að lyf-
in hafi hjálpað honum upp að vissu
marki.“
En Auður segir lyf ekki aðeins vera
ofnotuð heldur í of langan tíma einn-
ig. „Þetta á að vera skammtímalausn
við einhverju ástandi en svo þarf að
hugsa út í það hvenær sé hægt að
minnka skammtinn eða sleppa hon-
um alfarið. Auðvitað hefur þetta líka
áhrif á líkamann og allt kerfið okkar.
Þegar þú ert að vinna í bataferli þar
sem þú ert að læra að þekkja tilfinn-
ingar og hugsanir þá þarft þú líka að
vera svolítið vakandi.“
Auður telur líka að ofurtrú á lyfj-
um geti verið varasöm. Að fólk treysti
um of á lyfin og geti hreinlega ekki séð
fyrir sér bata eða betri líðan án þeirra.
„Stundum eru þau líka kynnt þannig
fyrir okkur. Ég hef séð það margoft
gerast að saga fólks breytist í sjúk-
dómssögu á meðan aðalatriðið er lífs-
saga þess og hvaðan það kemur.“
Auður nefnir líka sem dæmi gríð-
arlega rítalín-notkun Íslendinga en
það er lyf sem börnum er gefið við of-
virkni. „Eins og rítalínnotkun okkar
gefur til kynna erum við mjög snögg
að „lyfja“ vandann.“ Telur Auður að
íslensk börn séu að breytast eða um-
hverfið? „Ég held að börnin séu jafn
yndisleg og þau hafa alltaf verið.
Þolinmæði okkar er hins vegar alltaf
að minnka. Það má enginn vera öðru-
vísi og það er verið að reyna að troða
okkur öllum í sama formið.“
Fólk þarf tíma
Auður segir ástæðurnar fyrir mikilli
geðlyfjanotkun Íslendinga vera marg-
ar. „Það er að miklu leyti samfélags-
gerðin. Við ætlum alltaf að gera allt
svo hratt og bara laga hlutina strax.
Svo höfum við, eins og ég segi, líka
þessa ofurtrú á þessu tæki sem lyfin
eru. En það þarf líka að breyta við-
horfum. Að það sé allt í lagi að vera
öðruvísi. Það er allt í lagi að þurfa að-
stoð og það er allt í lagi að þurfa að
stokka aðeins upp í hlutunum ef mað-
ur missir tökin á lífinu tímabundið.
Það er líka hægt að ná bata án þess
að nota lyf. Það er hægt að styðja fólk
meira á heimavelli. Líka þegar það
er bráðavandi. Það er að mínu mati
betra, ef kostur gefst, að hjálpa fólki
heimafyrir í stað þess að leggja það
inn. Því eftir innlögn kemur það aftur
heim og þarf hvort sem er að takast á
við þær aðstæður sem þar eru.“
Auði finnst mikilvægt að gefa fólki
tíma til þess að jafna sig. „Við erum að
flaska á því að gefa fólki ekki nægan
tíma. Það á að keyra fólk af stað aftur.
Fólk sem lendir í öngstræti missir oft
tengsl og þarf tíma og manngæsku.
Við getum ekki gefið lyf við þeim hlut-
um. Við þurfum að byggja upp traust
og byggja upp tengsl aftur. Þótt við
séum sorgmædd, stressuð eða verð-
um fyrir áföllum þurfum við að ná
okkur öðruvísi en með lyfjaskammti.
Þar kemur fjölskyldan mjög sterkt inn
ásamt vinum og vandamönnum.“
Jólin á Reykjalundi
Í myndinni um Hallgrím talar hann
um að það hafi verið vendipunktur
í bataferli sínu þegar hann kynntist
Auði. Hún hafi tekið honum sem jafn-
ingja, horft fram hjá veikindum hans
og einbeitt sér að persónu hans og
styrk. Auður segir að þeim viðhorfum
hafi hún kynnst strax í æsku.
„Ég held að grunnurinn sé að ég er
alin upp á Reykjalundi, sem er endur-
hæfingarmiðstöð í Mosfellsbæ. For-
eldrar mínir unnu báðir þar og ég
var alltaf að skottast þarna um. Ég er
í rauninni bara alin upp af 100, 200
manns sem voru vistmenn þar. Þetta
var nefnilega mjög sérstakt samfé-
lag og Reykjalundur er upprunalega
byggður upp á svipaðri hugmynda-
fræði og ég vinn eftir. Þetta var upp-
runalega vinnuheimili og byggir
beinlínis á því að fólk byggi sig upp
og komist aftur út í samfélagið. Það
höfðu allir á stofnuninni hlutverk og
voru að byggja leikföng, rækta græn-
meti eða gera eitthvað.“
Svo var fagfólk og sjúklingar á
jafningjagrundvelli. Til dæmis ólst
ég upp við að halda jólin þar. Allt frá
messunni, matnum og yfir í pakkana.
Þannig að maður fann ekki þennan
mun sem maður finnur svo mikið í
dag. Þeir sem byggðu Reykjalund upp
höfðu þessa hugsjón, að nota styrk-
leika fólks, byggja á þeim og styðja
fólk aftur út í lífið.“
Tilfinningar að leiðarljósi
Auður lærði iðjuþjálfun í Danmörku
en þar varð hún fyrir reynslu sem
einnig hafði mikil áhrif á hana. „Ég
átti mjög gott verknám þar á geðsviði.
Þar sem ég kynntist þessum vinnu-
brögðum. Þar sem var verið að styðja
unga stúlku sem átti barn og átti svo-
lítið erfitt með að bjarga sér út í dag-
lega lífinu. Þannig að það var byggt
upp í kringum hana net. Mér fannst
þetta svo sniðugt að hún væri studd
við að bjarga sér utan stofnunar.“
Þegar Auður kom heim og bauðst
vinna á geðsviði greip hún tækifærið
strax og hefur starfað í þessum geira
frá því árið 1994. „Fyrst á Landspít-
alanum. Svo fékk ég tækifæri til þess
að byggja upp iðjuþjálfun inni á Hvíta
bandinu sem var og er inni á Land-
spítala og þar fór ég að vinna með
þá hugmyndafræði sem ég vinn eft-
ir í dag. Hún byggir á batamódelinu
og valdeflingu. Valdefling, eða „em-
powerment“ er hugmyndafræði sem
búið er að nota lengi bæði í pólitík og
öðru. Samkvæmt skilgreiningu Judi
Chamberlin byggir hún á því að fólk
nái sjálfstrausti, hafi áhrif á meðferð
sína og hafi áhrif á aðra og samfélag-
ið líka. Svo er það batamódelið sem
byggir fyrst og fremst á því að það sé
hægt að ná bata og vera virkur í sam-
félaginu á ný. Meðferð byggir oft á því
að deyfa tilfinningar því þær þykja
of sterkar en mín skoðun er akkúrat
öfug. Að maður eigi að læra á þær til
að geta nýtt þær sem leiðarljós í lífinu.
Hvort sem maður verður of glaður
eða of reiður.“
Fólk þarf að eiga von
Auður telur að eitt það mikilvægasta
sem fólk getur öðlast í bataferlinu sé
von. „Það er svo mikilvægt að fólk
sem er í þessari stöðu öðlist þessa
von. Von um að það nái bata og geti
tekið þátt á ný í samfélaginu þó svo
að það hafi dottið út tímabundið. Ég
tel það vera hlutverk okkar allra sem
vinnum í þessu, hvort sem það er í fé-
lagsgeiranum eða heilbrigðiskerfinu,
að passa að fólk hafi batavon.
Passa sem sagt að fólk upplifi þetta
ekki sem eitthvað sem er komið til að
vera og að þú þurfir alltaf að vera á
lyfjum. Heldur að þetta sé tímabund-
ið ástand og að þú munir ná þér. Ég
held að þetta viðhorf myndi breyta
mjög miklu. Því þegar maður er sjálf-
ur veikur þá kannski hefur maður ekki
mikla trú á bata og þarf að heyra það
annar staðar frá að það sé von.“
Hallgrímur kemur inn á vonina í
myndinni og nefnir það sem eina af
sínum verstu stundum þegar hann
var sviptur voninni. Þá lá hann inni á
geðdeild þegar hann var sem veikast-
ur og tveir geðlæknar stóðu yfir hon-
um. Annar þeirra snéri sér að hinum
og sagði að hann ætti aldrei eftir að ná
sér. Jafnvel þótt Hallgrímur væri glað-
vakandi.
Reynsluheimar mætast
Það var þessi hugmyndafræði sem
Auður og Hallgrímur þróuðu saman
ásamt öðru við stofnun samtakanna
Hugarafls en þar mætist reynsla fag-
fólks og þeirra sem hafa glímt við geð-
ræna sjúkdóma. Auk þess starfar Auð-
ur nú sem forstöðumaður Geðheilsu
– eftirfylgdar sem starfar innan Heilsu-
gæslunnar á höfuðborgarsvæðinu.
Auður Axelsdóttir iðjuþjálfi er einn stofnenda Hug-
arafls og hefur unnið að geðheilbrigðismálum á Íslandi
í tæpa tvo áratugi. Henni bregður fyrir í heimildar-
myndinni Hallgrímur – maður eins og ég, sem sýnd var
í Sjónvarpinu um síðustu helgi. Auður segir Íslendinga
alltof gjarna á að taka lyf þegar kemur að geðrænum
vandamálum og að fólki sé ekki gefinn tími til að jafna
sig á eðlilegan hátt. Auður ræddi við Ásgeir Jónsson
um minni lyfjanotkun, að breyta þurfi viðhorfum og
hinn magnaða Hallgrím Björgvinsson.
FÓLKI GEFIN
LYF VIÐ SORG
„Það er svo mikil-
vægt að fólk sem
er í þessari stöðu öðlist
þessa von. Von um að
það nái bata og geti tekið
þátt á ný í samfélaginu
þó svo að það hafi dottið
út tímabundið.
Hallgrímur Björgvinsson Talaði opinskátt um veikindi sín og hjálpaði fjölda fólks í svipuðum sporum.