Són - 01.01.2008, Side 17

SÚLAMMÍT OG SIGRÚN VALKYRJA 17
V
Um aldur Helgakviðu þýðir ekki að ætla sér neina nákvæmni.14 Í
munnlegri geymd hafa öll eddukvæði verið breytingum háð: kvæða-
fólk munað þau í ólíkum gerðum; gerðir blandast saman hjá þeim
sem lærðu kvæðin af fleiri en einum; fólk lært skakkt eða gleymt úr
kvæðum; en hins vegar aukið og endurbætt, bæði óvart þeir sem
reyndu að rifja upp hálfgleymt efni, og viljandi þeir sem ekki fannst
duga það sem þeir höfðu lært. Helgakviða er auk þess, eins og hún er
varðveitt, allt annað en heilsteypt verk, hlýtur að hafa tekið róttækum
breytingum eða verið upphaflega sett saman úr ósamstæðu efni, nema
hvort tveggja sé.15
Niðurlagskaflinn, þar sem líkindin koma fram við Ljóðaljóðin, er
vissulega kjarni kviðunnar og listrænn hátindur. Þar með er ekki sagt
að hann tilheyri elsta lagi hennar.16 Ef snillingur síðasta hlutans var
sá sem fyrstur bjó kviðuna til, þá kann hann að hafa notað í hana
mikið af gömlu efni, kannski einkum í fyrri þættina. Eða að kviðan
var þegar til í einhverri gerð (eða gerðum) þegar snillingurinn kom til
14 Né um aldur eddukvæða yfirleitt; sjá t.d. varnagla hjá Einari Ól. Sveinssyni (Ísl.
bókm. í fornöld, bls. 440) sem að lyktum getur ekki fullyrt meira en „að mikið af
þessu sé allgamalt“.
15 Auk þróunar í munnlegri geymd hefur upphafleg skrásetning hvers kvæðis gefið
tilefni til endurskoðunar eða ritstýringar, og um Helgakviðu II benda menn á
(Gísli Sigurðsson, Eddukvæði, bls. 198; Einar Ól. Sveinsson, Ísl. bókm. í fornöld, bls.
434) að hún hafi tekið breytingum í höndum afritara.
16 Jafnvel þótt það sé Jónas sem yrkir og ekki nema Konráð sem kemur á eftir, þá
þurfa breytingar hans hreint ekki að vera til hins verra. Og sé það Jónas sjálfur
sem stælir eða endurkveður eldra ljóð, þá er það af því að hann sér leið til að gera
það miklu snjallara. Þetta mættum við gjarna hafa í huga sem hættir til að ganga
út frá því að snilldin sé upprunaleg og geymdin hafi ekki öðru við að bæta en
brenglun og útþynningu.
Hér hef ég m.a. í huga tilgátugerð Helga Hálfdanarsonar af Völuspá, sem er
afskaplega freistandi að trúa á – en þarf ekki endilega að vera elsta gerð kvæðisins.
Ég held það sé jafnvel hægara að gera grein fyrir varðveittum gerðum Völuspár ef
formsnillingurinn mikli, skáld þeirrar gerðar sem Helgi reynir að leiða í ljós, kom
ekki til sögunnar fyrr en frumgerð kvæðisins var löngu orðin til og fólk kunni af
henni ýmis afbrigði, kannski brengluð og óheil. Snillingurinn hefur þá tekið til í
rústum gamla helgiljóðsins og reist á þeim sitt sniðfasta meistaraverk. En í munn-
legri geymd var það dæmt til að brenglast af því að svo margir kunnu eldri gerðir
sem þeir, viljandi eða óvart, blönduðu saman við hina nýju. Sjá annars orðaskipti
Vésteins Ólasonar og Helga sjálfs í Tímariti Máls og menningar, 1. og 2. hefti 2007
(68. árg.).