Són - 01.01.2008, Blaðsíða 20

HELGI SKÚLI KJARTANSSON20
sínar goðsögulegu kenningar, líka í hirðkvæðum sem ort voru til
útflutnings. Rúnirnar urðu nytjaletur á sínu sviði og kom ekki að sök
þótt upprunasagnir tengdu þær við Óðin. Með fornmenntavakningu
12. aldar var rómversk heiðni hafin til vegs sem hluti af sögulegum
arfi, og gátu þá Norðurlandabúar litið sömu augum á sínar heiðnu
minningar. Þekktustu dæmi þess hugsunarháttar eru að vísu ung, um
1200 (Saxi málspaki) eða síðar (Snorri), en upphaf hans er eldra. Allt
frá dögum Sæmundar, eða a.m.k. Ara, er hugsanlegt að upplýstir
menn á kirkjulega vísu hafi talið sér sæmandi að taka þátt í varð-
veislu – og þá um leið endurnýjun – eddukvæðanna, einnig þeirra
sem gerast á heiðnu sviði.
Ef sá svipur, sem bregður fyrir með orðalagi Ljóðaljóðanna og
Helgakviðu, stafar af áhrifum frekar en tilviljun, þá má ætla að far-
vegur þeirra áhrifa sé einn maður, skáldið mikla sem færði okkur
lokakafla kviðunnar í þeim búningi sem fátt fær við jafnast í norrænni
orðlist eða íslenskri. En hvað eigum við að ímynda okkur um þann
mikla meistara?
Hann stendur sínum fæti í hvorri jötu, kristinna mennta og nor-
rænna. Varla þó á tímamótum trúskipanna sjálfra – eins og Nordal
hugsar sér t.d. um höfund Völuspár. Því að náin kynni af Ljóða-
ljóðunum eru ósennileg á því skeiði, og auk þess gætir engrar trúar-
legrar spennu í Helgakviðu. Hin táknræna túlkun kristninnar á
Ljóðaljóðunum er þar víðs fjarri og heiðnin aðeins hlutlaus umgjörð
um stórbrotin átök ástar og dauða. Miklu fremur má ætla (ef gengið
er út frá áhrifum Ljóðaljóðanna; allt er þetta með þeim fyrirvara fram
sett) að skáld okkar sé tólftu aldar maður, mótaður eftir að sárasti ótti
trúskiptanna við „gneista heiðninnar“ var liðinn hjá og eftir að þekk-
ing á heilagri ritningu varð sæmilega aðgengileg, kannski ekki al-
menningi en einhverjum verulegum minnihluta.
Sá minnihluti hefur einkum verið karlkyns, þess vegna líklegra að
hér eigi karlmaður í hlut en kona. Vel má vera að konur hafi á ein-
23 Sagan um Jón helga og heiti vikudaganna bendir í gagnstæða átt. En hún er örugg-
lega röng. Heiðnu daganöfnin hafa ekki verið neinn norrænn arfur aftan úr forn-
eskju, enda eru þau í eðli sínu þýðing úr latínu (þar sem þau voru reyndar dregin
af himintunglum frekar en goðum). Ef eitthvað er til í sögunni af Jóni, þá hefur
hann staðið gegn því nýmæli að taka upp á íslensku hin klassísku heiti viku-
daganna. Þau nutu á dögum Jóns vaxandi hylli á latínu og urðu þýðingar þeirra
að mestu ofan á í germönskum málum (þó ekki um laugardaginn – þar sem
enskan notar latínuheitið óþýtt – og ekki um miðvikudaginn á þýsku), á íslensku
þó aðeins sunnudagur og mánudagur.