Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2007, Qupperneq 12

10
Tímarit um menntarannsóknir, 4. árgangur 2007
gjöf 1656 (Diplomatarium Islandicum I,
1857–1876: 183–184), og Hauksbók (Jón
Helgason, 1960: xxvii). Hann hefur vafalaust
látið afrita þessi handrit og stuðlað þannig
að varðveislu og viðhaldi menningararfsins
á sviði stærðfræðimenntunar. Hagnýtt gildi
Algorismuss var þá orðið lítið, enda prentaðar
reikningsbækur komnar til sögunnar. Draumur
Brynjólfs um að geta látið prenta hin fornu rit
rættist ekki, en rúmri öld síðar var tólftu aldar
ritið Rímbegla um tímatal meðal hins fyrsta
sem prentað var af fornum ritum (Einar H.
Guðmundsson, 1995).
Kennslubækur í stærðfræði
á 18. öld
Eftir tilkomu prentlistarinnar var tekið að
prenta kennslubækur í stærðfræði sem og
öðrum náms- og fræðigreinum. Vitað er að
Skálholtsdómkirkja átti Arithmetica Danica
eftir Jörgen From (Frommius, 1649), sem
stundum er kennd við hann, Frommii
Arithmetica (Hörður Ágústsson og Kristján
Eldjárn, 1992: 347). Heimildir eru til um
að Íslendingar hafi þýtt þá bók eða a.m.k.
útdrátt úr henni (Skúli Magnússon, 1947). Til
eru nokkur heilleg handrit frá öndverðri 18.
öld, rituð samkvæmt hefð um reikningsbækur
sem mörkuð er í riti Alkwarizmis og fylgt í
Algorismus. Fyrsta prentaða reikningsbókin,
Lijted Agrip Vmm þær Fioorar Species I
Reiknings Konstenne, var gefin út á Hólum
(Hatton, 1746). Bókin er, eins og nafnið bendir
til, stutt ágrip af reikniaðgerðunum fjórum, alls
14 bls. Einnig er fjallað um breytingar milli
helstu mælieininga og gjaldmiðla.
Á áttunda áratug aldarinnar voru gefnar út
tvær yfirgripsmiklar kennslubækur í reikningi,
auk kvers með töflum yfir helstu verð- og
mælieiningar. Bækurnar tvær sem hér um ræðir
eru Greinilig vegleiðsla til talnalistarinnar
eftir Ólaf Olavius (1780), 374 bls. auk formála,
og Stutt undirvísun í reikningslistinni og
algebra eftir Ólaf Stefánsson (Stephensen)
(1785), 248 bls. auk formála. Báðar þessar
bækur voru yfirgripsmiklar kennslubækur
í reikniaðgerðunum fjórum, breytingu
verðeininga og hlutfallareikningi, auk þess sem
bók Ólafs Stefánssonar, síðar stiftamtmanns,
fjallaði um inngangsatriði algebru. Í bók
Olaviusar er ítarlega fjallað um það sem hann
nefnir talnabrögð, þ.e. margs konar leiðir sem
geta auðveldað hugarreikning. Má sjá að um
það efni hefur hann haft hliðsjón af þýskri
bók, Der demonstrativen Rechnenkunst eftir
Christlieb von Clausberg, útg. í Leipzig 1732
og síðar endurútgefin 1748 og 1762 (Kristín
Bjarnadóttir, 2007).
Báðar bækurnar eru greinilega viðleitni
í þá veru að gera Íslendinga hæfari til að
stunda viðskipti við erlenda kaupmenn og
stuðla jafnframt að efnahagslegri þróun
samfélagsins, en einnig voru bækurnar ætlaðar
ungmennum sér í lagi. Bók Ólafs Stefánssonar,
sem stundum var nefnd (Stiftamtmanns) Ólafs
Arithmetík, var löggilt sem kennslubók við
latínuskólana 1785, árið sem hún kom út
(Lovsamling for Island 1784–1791, 1855:
244). Skólarnir voru þá í aumu ásigkomulagi
eftir hörmungar Skaftárelda. Ekkert skólahald
var í landinu veturinn 1784–1785 og Skál-
holtsskóli var fluttur að Hólavöllum í
Reykjavík árið 1785. Menn höfðu fyrirætlanir
um stærðfræðimenntun en enginn var til að
fylgja þeim eftir. Nemendur þurftu ekki að
opna reikningsbók fremur en þeir sjálfir kærðu
sig um (Árni Helgason, 1907–1915: 85–86).
Óvíst er um áhrif þessara bóka en heimildir eru
um tilvist þeirra á heimilum næstu áratugina
(Sólrún B. Jensdóttir, 1969).
Björn Gunnlaugsson
Árið 1822 kvörtuðu tveir prófessorar við
Kaupmannahafnarháskóla yfir því að íslenskir
stúdentar uppfylltu ekki lágmarkskröfur
um kunnáttu í stærðfræði sem settar höfðu
verið árið 1818 (Þjóðskjalasafn, Skjalasafn
kirkjustjórnarráðsins). Svo vel vildi til að það
sama haust hafði stærðfræðingurinn Björn
Gunnlaugsson (1788–1876) verið ráðinn að
Bessastaðaskóla sem var þá eini lærði skólinn
á Íslandi. Björn Gunnlaugsson hafði aldrei
fengið aðgang að Bessastaðaskóla. Veturinn
Nokkur tímamót í sögu stærðfræðimenntunar