Skírnir - 01.01.1982, Qupperneq 205

SKÍRNIR RITDÓMAR 203
með hinu norska stigakerfi, endurbættu og breyttu til samræmis við íslenskar
aðstæður.
Vandi íslenskra þátttakenda var einkum að meta eyðinguna en þar skortir
heimildir þannig að unnt sé að draga upp skýra heildarmynd. Plágan síðari
(1494-95) og hallæri á bilinu 1564-68 flækja málin. Til að fá „sanna“ mynd
af áhrifum plágunnar 1402-04 á byggð þyrfti líka að vera til vitneskja um
hjáleigubyggð um 1400 en um hana virðist fátt vitað.
Talið er að eftir pláguna fyrri hafi byggð lögbýla ekki enn verið komin
í samt horf á athugunarsvæðunum nyrðra um 1450 en erfitt er að fá skýra
mynd af stöðunni þá og þróun næstu áratugi. Vissa vísbendingu veitir að
kirkjutíund x tólf sóknum í Suðurþingeyjarsýslu var 35% lægri 1461 en
1394. Auðséð er að sjávarsíðan hefur tekið til sín vinnuafl, athugun Ólafs
Asgeirssonar fyrir Snæfellsnes framanvert sýnir að þar varð lítil sem engin
eyðing byggðar (103).
Það var fyrst undir lok 17. aldar að byggð náði aftur því marki sem hún
hafði náð á 14. öld (um 1340) á Norðurlandi, sé miðað við lögbýli. Plágan
síðari gerði mikinn usla en batinn eftir hana kom hægt eins og batinn eftir
pláguna fyrri. Til almennrar hnignunar bendir að landskuld nyrðra lækk-
aði um 1400 og hélst lág á bilinu 1400-1700 í Suðurþingeyjarsýslu en lækk-
aði jafnvel stöðugt á Hólajörðum f Skagafirði á sama tíma. Landeigendur
bættu sér þetta upp framan af með fjölgun leigukúgilda og síðan með öðrum
hætti (létu leiguliða greiða tíund og annað viðhald).
Ekki er líklegt að loftslagsbreytingar hafi haft veruleg áhrif á hversu
hægt byggðin náði 14. aldar marki. Þrátt fyrir góða tíð nyrðra t. d. á árun-
um um 1430 og 1440 var afturbatinn hægur en „litla fsöld“ og margs konar
skakkaföll á 17. öld höfðu ekki langvarandi áhrif, fólki og býlum fjölgaði að
mun þegar litiö er á öldina í heild.
Landinu hefur hrakað á bilinu 1340—1696 og gæti lækkun landskuldar
tengst því. Fólk hefur búið nær sultarmörkum um 1670-1700 en um 1340.
Ekki er þó líklegt að afturför landsins hafi verið stórkostleg milli 14. og
15. aldar þannig að sköpum hafi skipt og það einkum valdið hægum aftur-
bata á 15. öld.
Plágan mikla og síðari hafa valdið mestu um eyðingu byggðar en smá-
plágur og sóttir, svo og stuttir harðindakaflar öðru hvoru, hafa haft áhrif
á hægan afturbata. Ekki nægir þetta þó til að skýra af hverju byggðarmark
frá um 1340 náðist ekki aftur nyrðra fyrr en um 1690. Birni Teitssyni hefur
dottið í hug að dregið hafi úr frjósemi á íslandi á bilinu 1400-1550 eða
fæðingartíðni hafi lækkað vegna þess að plágurnar hafi einkum lagst á kon-
ur á frjósemisaldri. Til samanburðar bendir hann á að bólan 1707 bitnaði
mjög á þunguðum konum. Fróðlegt væri að athuga þetta nánar.
Hér hefur verið drepið á nokkur atriði í sérathugunum þeirra Árna Ind-
riðasonar og einkum Björns Teitssonar sem ekki er fjallað um sérstaklega í
bókinni sem verið er að segja frá. Þetta efni þyrfti að verða aðgengilegt ís-
lenskum lesendum.