Skírnir - 01.01.1982, Síða 207

SKÍRNIR
RITDÓMAR
205
Það er sem sagt megináherslan í umfjöllun Tomassons að ísland sé í hópi
slíkra þjóðfélaga, raunar fyrsta „nýja þjóðfélagið" á seinni öldum mann-
kynssögunnar. Hann leggur því ríka áherslu á að draga fram sérkenni ís-
lenska þjóðveldisins og reynir síðan að leiða rök að því hvernig þau hafi
varðveist í 11 aldir og sífellt mótað þá einstaklinga sem búið hafa í land-
inu, allt fram á okkar daga. Tomasson setur þannig fram mjög athyglisverða
kenningu sem hann reynir að staðfesta með greiningu sinni. Þau gögn sem
hann byggir á eru 1) bókmenntir sögualdarinnar, 2) ferðasögur útlendinga
frá seinni öldum, 3) opinber talnagögn og 4) efni úr viðtölum sem hann
átti við 100 Islendinga meðan á dvöl hans hér stóð (alls rúmlega 12 mánuði
á tímabilinu 1964 til 1973).
Þó tilraun Tomassons sé athyglis- og þakkarverð tekst honum ekki að
styðja kenningu sína nægilega vel né að gera nútíma þjóðfélagi á Islandi
viðunandi skil. Horium tekst ekki að sýna á fullnægjandi hátt fram á orsaka-
samband á milli þjóðveldisþjóðfélagsins og nútíma verðbólgu- og videó-
þjóðfélags á íslandi. Með þessu er ekki átt við það að nútíma ísland geti
ekki að hluta borið ofangreind merki landnemaþjóðfélagsins. Athugasemd
mín er sú að Tomasson alhæfi mjög ótæpilega út frá menningararfleifð okk-
ar, en hún er aðeins einn en ekki eini þátturinn sem mótað hefur íslenska
þjóðfélagið eins og við þekkjum það á okkar dögum. í greiningu Tomas-
sons er aðalskýringin þannig byggð á menningunni (viðhorfum, gildum,
trú og samskiptaháttum) sem talin er hafa varðveist með þjóðinni frá land-
námsöld og mótað flest annað allar götur síðan.
í þjóðfélagsfræðum þykja slíkar skýringar yfirleitt heldur takmarkaðar.
Til að altæk kenning um langtíma þjóðfélagsþróun rísi undir nafni verður
hún einnig að gera grein fyrir minnst tveimur öðrum flokkum mótunar-
afla, þ. e. félagsgerð (atvinnuháttum og verkaskiptingu, stéttum, samtök-
um, búsetu o. fl.) og pólitik og hagsmunaátökum (liugmyndafræði, stjórn-
kerfi, valdajafnvægi og átökum). Tomasson fjallar ekki á skipulegan hátt
um þátt þessara tveggja flokka mótunarafla, heldur byggir hann greiningu
sína nánast alfarið á menningaráhrifum.
Sem dæmi unt takmarkanir á greiningu Tomassons má nefna umfjöllun
hans um þróun nútíma stjórnkerfis (bls. 39—40). Þar nefnir hann sjö „við-
horf og formgerðareinkenni" sem hafa að hans mati mótað pólitíska menn-
ingu samtímans. Flest eru þetta reyndar viðhorfseinkenni (t.d. jafnaðarhug-
sjón, frelsis- og einstaklingshyggja, umburðarlyndi, samstaða og náungakær-
leikur), sem Tomasson gefur sér að hafi mótað stjórnmálin í dag. Hann
sýnir hvorki að þau hafi verið til staðar né hvernig þau hafi haft áhrif,
auk þess sem hann horfir fram hjá augljóslega þýðingarmiklum áhrifum
félagsgerðar og valddreifingar, þ. e. áhrifum atvinnuhátta, stéttaskiptingar,
búsetu og átökum hagsmunaafla. A eftir þessari upptalningu hans kemur
lýsing á íslenskum stjórnmálaflokkum sem á engan hátt tengist þessum ofan-
greindu sjö mótunarþáttum hans.
Þetta dæmi lýsir, að mínu mati, ýmsum helstu göllum bókarinnar. Kenn-