Skírnir - 01.01.1982, Side 218

216 ÓLAFUR JÓNSSON SKIRNIR
höfundarferlinum þar sem birtist niðurstöður könnunar og umræðu sem
gangi í gegnum öll hin fyrri verk:
Þeir sem hafa í heiðri boðorð hluthyggjusamfélagsins verða að far-
ast, svo að aftur megi kvikna mannsæmandi líf. Pólitísk afstaða höf-
undar er þar skýr og ótvíræð. Afstöðu verður að taka gegn böl-
völdum mannkyns, án tillits til eiginhagsmuna, ef líft á að verða á
þessari jörð. Það er lokaniðurstaða höfundarverks Jökuls. (279)
Og í lokaorðum ritgerðar sinnar hnykkir hún enn á þessum boðskap
og þar með samhenginu í verkum höfundarins:
Verk hans öll eru árás á gervilíf, sem byggt er á sýndarmennsku og
hræsni, árás á gróðahugmyndir borgaralegs samfélags og einka-
hyggju þess. Leikrit hans fjalla aldrei um yfirborðsmál, heldur leita
þau inn í þá kviku, er sýnir undantekningarlaust tap mannsins, sem
hefur orðið vegna hans eigin svika, ekki aðeins gagnvart sjálfum sér,
heldur gagnvart öllu, sem raunverulega skiptir máli. Það er ekki
fyrr en maðurinn gerir sér þau svik ljós, sem hann getur byggt upp
nýjan heim á rústum gróðahyggju, spillingar og úrkynjunar. (280)
Að nokkru leyti má til sanns vegar færa flest sem hér er sagt, að því marki
að minnsta kosti sem koma má skoðunum Fríðu heim við persónur og
atburði i leikritunum sjálfum. Hún er að jafnaði góður og gaumgæfinn
lesandi þeirra beinu frásagna sem leikritin hafa að miðla og ýmislegra
raunsæislegra úrlausnarefna í persónugerð, atburðarás og umhverfislýs-
ingum sem þeim eru tengd, enda ver hún miklu máli, mestu rúmi í riti
sínu til að kanna og útlista þessi og þvílík efni þeirra. Margvísleg slík frá-
sagnarefni eru ríkulegur þáttur í öllum leikritum Jökuls Jakobssonar,
einnig seinni leikjunum, frá og með Dóminó, þar sem vikið er frá raun-
sæislegri frásagnaraðferð á sviðinu og þar með hafnað hefðbundnu raun-
sæi. Og þessu efni þeirra tengjast sjálfrátt og ósjálfrátt margskonar sið-
ferðisleg, félagsleg og pólitísk viðhorf af því tagi sem Fríða lýsir og hefur á
þeim velþóknun. Það er á hreinu að samtfðarlýsingin í leikritum Jökuls
er í efnisatriðum sínum alveg jafnneikvæð, bölsýn og Fríða vill vera láta.
Hitt gegnir að vísu furðu hversu hversdagslegan móralista henni tekst með
þessu lagi að sjá í höfundinum eða lesa sig til í ritum hans.
Þótt raunsæisefnið sé rétt greint, það sem það nær, er hitt sem sé allt ann-
ar handleggur hvort það sé aðalefni leikritanna. Oftúlkun Fríðu á hinum
raunsæislega efnivið þeirra fylgir jafnharðan vantúlkun og mistúlkun annarra
efnisþátta sem skipta jafnmiklu eða meira máli í samhengi leikritanna,
kímni og skopi þeirra, til dæmis, og táknrænni málsmeðferð og efnisskipan
f leikjunum. Og hún megnar ekki að skýra til neinnar hlítar þá þróun sem
skáldskapur Jökuls tekur með vaxandi valdi á tjáningarmeðölum leikhúss-
ins og umfram allt felur f sér að leikritin fjarlægjast æ meir frásöguform
bóksögu og þar með raunsæislega eftirlíkingu fólks og atburða sem frá-
sagnaraðferð, en merking þeirra verður í æ rfkari mæli myndræn og tákn-
leg. Engu líkara en henni finnist formgerð seinna leikritanna, lýriskur