Skírnir - 01.09.2000, Blaðsíða 22

258
STEFÁN SNÆVARR
SKÍRNIR
Estetíkus: En hvernig getum við vitað að þessi efnisheimur
þinn sé til nema að setja fram góð rök því máli til stuðnings? Þú
getur ekki haldið því fram að meint hlutlægni veraldarinnar ljái
þeim rökum hlutlægni nema að gefa þér það sem þú hyggst sanna.
Hugtakið um veröldina og hugtökin um þau góðu rök, sem við
kunnum að hafa fyrir hennar tilveru, eru samofin þannig að gild-
ismat og hlutlægni verða ekki aðgreind. Og ef hlutlæg afstaða er
nauðsynleg forsenda þess að þekkja heiminn þá eflast rök mín
enn. Astæðan er sú að hlutlæg afstaða felst í því að viðurkenna í
reynd ágæti gilda á borð við sanngirni. Sá sem ekki er sanngjarn
getur heldur ekki verið hlutlægur. Því er hugtakið „hlutlæg af-
staða“ og hugtakið „gildismat" samofin. Við má bæta að við get-
um tæpast sagst hafa heimssýn nema að við teljum vissar stað-
reyndir um heiminn mikilvægari en aðrar. Annars myndi heimur-
inn leysast upp í óendanlegan fjölda staðreynda og skynreynda
sem ekki héngu saman. Af því leiðir að heimsmyndir eru röklega
bundnar á klafa gilda því það að segja að tiltekið fyrirbæri sé
„mikilvægt“ er að fella gildisdóm um það. I ofanálag er ekki hægt
að ræða um heima nema að vísa til heimsmynda og þar með til
gildismats. Því má jafnvel segja að hugtakið „gildismat“ sé ofið inn
í heimshugtakið. Þessari staðhæfingu til stuðnings má nefna að
staðreyndir eru aðeins til í krafti kenninga, þótt veröldin ljái okk-
ur efniviðinn í þær. Það erum við sem metum hvar ein staðreynd
byrjar og önnur endar. I heimi án gildismats er tæpast hægt að tala
um staðreyndir og án staðreynda höfum við engan heim.
Af þessu má sjá að ekki er hægt að greina skarplega milli stað-
reynda og gildismats og að gildismat þarf alls ekki að vera smekks-
atriði. Það er ekki smekksatriði hvort við teljum rök góð eða
kenningu velprófaða. Við getum tæpast sagt neitt af viti um heim-
inn nema að vísa til velprófaðra kenninga en þá er blessað gildis-
matið mætt í slaginn eina ferðina enn. Til að bæta gráu ofan á svart
getum við vart sannað tilveru efnisheimsins með öruggri vissu,
kannski er hann aðallega sköpunarverk manna, ekki síst vísinda-
manna.
Empiríkus: Gott og vel, ég skal fallast á þessi rök. En þótt við
samþykkjum að til sé vísindalegt gildismat, sem hefur lágmarks