Bændablaðið - 13.05.2015, Qupperneq 37

37Bændablaðið | Miðvikudagur 13. maí 2015
löngum rauðum blaðstilk. Rótin
stór og með margar hliðarrætur,
Yfirleitt uppskorin þegar hún er
um fimm kíló að þyngd en getur
náð 35 kílóa þyngd. Brún að utan
en hvít eða gul að innan, ílöng og
hæglega 15 sentímetra breið og
30 sentímetra löng. Blómin lítil,
grængul eða hvít með rauðblæ.
Einkynja en bæði kyn vaxa á
sömu plöntu, opnast yfirleitt með
nokkurra daga millibili og sjá
skordýr um frjóvgun þeirra. Fræin
þroskast í belgjum sem opnast
skyndilega og eitt fullþroskað
fræ þeytist talsverða vegalengd úr
hverjum belg frá móðurplöntunni.
Í ræktun er plöntunni fjölgað
með um það bil 15 sentímetra
stöngulgræðlingum eða misstórum
rótabútum sem settir eru niður um
það leiti sem regntímabilið hefst.
Þar sem rótin getur orðið mjög
stór er erfitt að segja hvað telst
heppilegir vaxtartími. Að öllu
jöfnu er hægt að nýta rótina eftir
sex mánuði frá útplöntun en því
lengur sem hún er í jörðu trénar
hún meira.
Rótin er að miklu leyti sterkja
og innheldur mikið af kalki, fosfór
og vítamínum. Blöð plöntunnar
eru rík af C-vítamíni, kalsíum og
járni. Hýði rótarinnar er eitrað enda
inniheldur það talsvert magn af
blásýru og getur neysla þess valdið
alvarlegum veikindum og dauða.
Flysja þarf rótina vel fyrir neyslu
og leggja í bleyti. Eiturefnin verða
óvirk við suðu.
Hýði plöntunnar hefur verið
notað sem eitur, bæði fyrir menn
og skepnur.
Nytjar
Rótin er oftast þurrkuð, marin eða
ristuð fyrir neyslu og úr henni
unnið mjöl sem kallast tapioka.
Sterkjan í rótinni gerir hana góða
til pappírsgerðar auk þess sem hún
er notuð í ýmiss konar snyrtivörur
og sem bindiefni fyrir töflur í
lyfjaiðnaði. Úr henni er unnið
stífingarefni fyrir kraga á skyrtum
og annað tau sem þarf að stífa. Lím á
umslögum sem eru sleikt til að loka
þeim er unnið úr kassavasterkju.
Ung blöð má sjóða á svipaðan
hátt og spínat. Plantan er þekkt
lækningajurt þar sem hún vex villt
og meðal annars unnið úr henni
smyrsl fyrir þurra húð, auma liði
og frjósemislyf. Efni úr plöntunni
hefur verið markaðssett sem vörn
gegn krabbameini í blöðruhálskirtli
en engar vísindalegar rannsóknir
styðja þá fullyrðingu þannig að mark
sé á takandi að mati bandarísku
krabbameinssamtakanna.
Í náttúrunni finnst fjöldi ólíkra
gerða af kassava en almennt er þeim
skipt í sætar og beiskar rætur. Sætar
rætur eru meira ræktaðar en beiskar
og notaðar til framleiðslu á mjöli
í brauð, tortilla, flögur og franska
kartöflur.
Á ákveðnum svæðum í Suður-
Ameríku er unninn áfengur drykkur
sem kallast chicha úr rótinni með
þeim hætti að konur tyggja rótina
og spýta síðan munnvatni í stóran
bala þar sem það er látið gerjast í
nokkra daga. Útkoman er drykkur
sem neytt er við hátíðleg tækifæri
og þegar gesti ber að garði. Litið
er á það sem argasta dónaskap að
afþakka drykkinn sé hann í boði.
Áfengir drykkir eru víðast unnir úr
kassava þar sem plantan er ræktuð
en ekki með sama hætti og chicha.
Algengasta afurðin unnin
úr kassava utan hitabeltisins er
tapíókamjöl sem meðal annars er
notað í búðinga, hlaup, barnamat,
sem sósujafnari og við sælgætisgerð.
Í einni heimild segir að sterkja úr
kassava sé eitt af undirstöðuefnum
í Monosodium glutamate eða MSG
sem talsvert hefur verið í umræðunni
og þykir ekki gott íblöndunarefni í
matvæli.
Ræktun og neysla á kassava hefur
aukist talsvert í Kína undanfarna
áratugi og á hitabeltissvæðum
landsins er rótin í fimmta sæti hvað
framleiðslu varðar. Kínverjar flytja
inn mikið af afurðum unnum úr
plöntunni frá Víetnam og Taílandi.
Samhliða því að rækta kassava
sem fæðu hafa Kínverjar og
Brasilíumenn rannsakað möguleika
á að framleiða lífdísil úr plöntunni
og náð talsverðum árangri á því
sviði.
Dýrafóður
Rætur og blöð plöntunnar eru víða
nýttar sem dýrafóður og henta
vel fyrir jórturdýr. Blöðin þykkja
næringarmest 30 til 40 sentímetra
ofan við jarðvegsyfirborðið og
þurrkuð í einn til tvo daga áður
en þau eru gefin. Þurrkuð blöð og
rætur hafa einnig verið notuð sem
íblöndunarefni í fóðurbæti.
Sjúkdómar og hungursneyð
Skordýr og sjúkdómar geta valdið
miklum usla í ræktun á kassava
og dæmi um að heilu akrarnir hafi
skemmst í plágum. Mósaíkvírus
getur einnig verið plöntunni skæður
og árið 1920 olli blað- og rótardauði
af hans völdum hungursneyð víða í
Afríku. Sextíu árum seinna, 1980,
fannst ný og mun skaðmeiri útgáfa
af vírusnum í Úganda. Þrátt fyrir
ítrekaðar tilraunir til að halda
honum í skefjum hefur hann smám
saman verið að breiðast út og valda
uppskerubresti.
Beiskafbrigði eru þolnari gegn
skordýraplágum og beitt en sæt.
Uppruni
Erfitt er að segja fyrir víst hvenær
ræktun á kassava hófst vegna
þess að lítið hefur fundist af
lífrænum leifum plöntunnar við
fornleifarannsóknir. Talið er að
ræktun plöntunnar nái allt að tíu
þúsund ár aftur í tímann frá okkar
tíma í Suður-Ameríku. Líklegustu
upprunastaðir plöntunnar eru í
Brasilíu og Paragvæ og talið er að
hún hafi breiðst út þaðan. Fornleifar
og fornir listmunir benda til að
ræktun hennar hafi verið almenn
í kringum Mexíkóflóa 6000 árum
eftir Krist. Fundist hafa leirofnar í
Kólumbíu frá því 2700 árum fyrir
Krist sem hafa verið notaðir til að
baka brauð úr kassavamjöli.
Brasilísk goðsögn segir að eftir
að kona horfði á barnið sitt deyja
hungurdauða hafi hún grafið lík
þess undir gólfborðunum í kofanum
sínum. Nóttina eftir vitjaði hennar
trjáandi sem breytti líkama barnsins
í rót sem kassavaplantan óx upp
af og átti eftir að vera aðalfæða
milljóna manna.
Til Afríku með portúgölskum
sjómönnum
Portúgalskir sjófarendur fluttu rót
kassavaplöntunnar yfir hafið frá
Brasilíu til Afríku í kringum 1550.
Tilgangurinn var að rækta plöntuna
á vesturströnd Afríku og nýta rótina
sem fæðu við þrælaflutninga þaðan
til Nýja heimsins.
Plantan skaut föstum rótum
í nýju heimkynnunum og er
útbreiðsla hennar og ræktun þar
mun meiri í dag en í upprunalegu
heimkynnunum. Neysla rótarinnar
varð ekki almenn í Afríku fyrr
en 250 árum seinna eða um árið
1800. Sagt er að landkönnuðurinn
Henry Stanley hafi gengið fram
á kassavaakur djúpt í Kongó árið
1877. Engin veit fyrir víst hvernig
plantan barst þangað en talið líklegt
að útbreiðsla hennar í Afríku sé að
stærstum hluta af mannavöldum.
Rannsóknir á staðbundnum nöfnum
plöntunnar benda til að útbreiðsla
hennar hafi verið tilviljanakennd,
frá mörgum stöðum og eftir mörgum
leiðum.
Plantan barst sjóleiðina frá Afríku
til Srí Lanka árið 1786 og Kalkútta
á Indlandi 1794 en til Filippseyja
með spænskum kaupmönnum frá
Mexíkó á 17. öld.
Í dag er kassava ræktað í löndum
hitabeltisins hringinn í kringum
jörðina og finnst á mörgum af
einangruðustu eyjum Kyrrahafsins.
Þrátt fyrir upprunann er framleiðsla
á kassava í Suður-Ameríku ekki
nema 1/5 af heimsframleiðslunni
og 70% hennar er ræktuð í Brasilíu.
Þar sem magn eiturefna í rótinni
er talsvert og vex á þurrkaskeiðum
er að mörgu leyti merkilegt að fólk
skuli hafa lært að meðhöndla rótina
til neyslu. Sama má reyndar segja
um verkun á hákarli.
Fái rót kassavaplöntunnar að vaxa í friði getur hún orðið risastór.
Flögur úr kassava eru víða vinsælar