Bændablaðið - 13.05.2015, Blaðsíða 45

45Bændablaðið | Miðvikudagur 13. maí 2015
Lesendabás
Kartöflumyglan og innflutt útsæði
Kartöflumyglan er einhver
þekktasti og útbreiddasti
sjúkdómur á kartöflum í Evrópu.
Sveppurinn (Phytophthora
infestans) sem henni veldur er
upprunninn í Mexíkó og herjaði
fyrst í Evrópu árið 1845 og 1846.
Alþekktar eru þær hörmungar sem
myglufaraldurinn olli þessi ár í
mörgum löndum og þá sérstaklega
í Írlandi en engir voru eins háðir
kartöflunni til matar eins og Írar.
Á Íslandi var myglan landlæg frá
um 1890 og fram yfir 1960. Tjón
var misjafnt milli ára en sennilega
var það einna mest árið 1953 þegar
metuppskera fékkst en stór hluti
hennar rotnaði í geymslum bænda.
Útbreiðslusvæðið var frá Snæfellsnesi
austur um til Reyðarfjarðar. Aldrei
var tjón á Norðurlandi en þess þó
getið að til hennar hafi sést. Til þess
að myglufaraldur verði þarf veðurfar
að vera hagstætt fyrir hana yfir lengri
tíma um sumarið, hlýindi og raki en
það fer fremur saman á syðri hluta
landsins en á Norðurlandi.
Með kólnandi veðurfari virtist
myglan hverfa hér upp úr 1960. Hún
sást haustið 1984 á suðvesturhorni
landsins en ekki á Suðurlandi þrátt
fyrir ágætis mygluskilyrði þar.
Sumarið 1988 voru einnig ágætis
mygluskilyrði á Suðurlandi án
þess að sæist til myglu. Haustið
1990 varð síðan myglufaraldur á
Suðurlandi og aftur sumarið 1991.
Einungis sást til myglu í einum
garði 1992 en ekkert kalda sumarið
1993. Þá virðist myglan vera horfin
á ný úr innlendu útsæði þvi ekkert
bar á henni næstu ár þrátt fyrir oft
ágætis skilyrði. Þannig var það mat
höfundar að sumarið 1998 hafi verið
fullnægjandi veðurfarsskilyrði fyrir
myglu en ekki kom myglan. Síðan
gerist það að myglufaraldur kemur
upp á Suðurlandi sumarið 1999. Eftir
það má segja að myglan hafi verið
landlæg á Suðurlandi þótt vissulega
hafi komið þurr sumur þar sem ekki
hafi sést til hennar en ekki hefur
verið fylgst nægjanlega með myglu
og mygluskilyrðum til að unnt sé
að staðhæfa hvort smit hafi horfið
úr innlendu útsæði. Bændur úða því
garða sína gjarnan fyrirbyggjandi
með sveppalyfjum telji þeir veðurfar
hagstætt fyrir myglu. Áhætta og álag
af myglu hér á landi er þó verulega
minna en annars staðar í Evrópu og
nægir hér oft að úða einu til tvisvar
sinnum en erlendis er algengt að úða
7-10 sinnum og jafnvel oftar.
Myglan er það algengur sjúkdómur
í Evrópu að ávallt má búast við
að smit geti verið til staðar þegar
fluttar eru inn kartöflur hvort sem
það eru matarkartöflur eða útsæði.
Sveppgróin sem dreifa sjúkdómnum
eru viðkvæm og þola illa þurrk en
ná þó að berast milli nálægra landa í
Evrópu en nær útilokað er að þau nái
að lifa af flutning með loftstraumum
hingað. Því má fullyrða að þegar
mygla kviknar hér eftir myglufrí
tímabil þá hafi smit borist með
innfluttu útsæði. Dæmi eru þó um
að sveppurinn geti myndað kynjuð
egggró sem lifað geti í jarðvegi yfir
veturinn en við göngum út frá því
að svo sé ekki enn hér á landi og að
garðurinn sé laus við smit að vori
svo fremi sem frjósi almennilega og
kartöflur lifi ekki af veturinn í jörð.
Það er venja erlendis að úða
fyrirbyggjandi gegn myglu og ef
mygluvarnir takast vel virðist vera
lítil hætta á að kartöflurnar beri
smit. Ef hins vegar votviðrasamt
veðurfar gerir mönnum ókleift að
úða samkvæmt áætlun og mygla
nær sér á strik í garðinum aukast
líkurnar á því að útsæðisuppskeran
beri með sér smit yfir í næstu
ræktun. Breytt hegðun myglunnar að
undanförnu með kynæxlun hefur gert
mygluvarnir erfiðari vegna myndunar
egggróa og jarðvegssmits og vegna
aukinnar þolmyndunar gegn vissum
kerfisvirkum varnarefnum.
Þegar mygla kom hér upp árið
1990 eru líkur á að smit hafi borist
með Gullauga frá Noregi sem flutt
var inn vorið 1990 og 1991. Það
kom frá Troms fylki í Norður-Noregi
og var það staðfest að mygla hefði
herjað þar bæði 1989 og 1990. Þegar
mygla kom upp á ný árið 1999 eftir
nokkur myglufrí ár eru líkur á að
smit hafi komið með hollenskum
Premiere sem fluttur var inn vorið
1999. Árið áður hafði mygla sést í
maíbyrjun í Hollandi og samfelldar
rigningar í júní og júlí torvelduðu
mygluvarnir og þar af leiðandi hefur
verið óvenjulega mikið smit í útsæði.
Eins og áður var getið hefur mygla
aldrei valdið tjóni í Eyjafirði þótt
oft hafi menn sett þar niður innflutt
útsæði og smit því borist þangað
eins og á Suðurlandi. Þar fara hins
vegar síður saman hlýindi og raki. Að
jafnaði er mun þurrara í Eyjafirði en á
Suðurlandi. Svo virðist þó sem mygla
hafi komið upp í Eyjafirði sumarið
2014 án þess þó að valda verulegu
tjóni. Höfundur fann myglukartöflur
á þremur bæjum en á einum þeirra
var sett niður innflutt útsæði um
vorið. Veðurfar var mjög óvenjulegt
síðastliðið sumar í Eyjafirði. Á
Akureyri var meðalhiti í júli 2,7°C
yfir meðaltali áranna 1961-1990
og úrkoman tvöföld meðalúrkoma
júlímánaðar eða 73,1 mm. Ágúst og
september voru einnig hlýir. Hagstæð
skilyrði fyrir mygluna komu ítrekað
í júní, júlí og ágúst með nægum hita
og raka.
Ekki hefur sést til myglu á
Hornafirði síðustu 50-60 ár þótt
veðurfar sé þar oft hagstætt fyrir
myglu. Er það einkum því að þakka
að bændur þar hafa verið samstíga í
því að setja ekki niður innflutt útsæði
og smit hefur ekki náð að berast
þangað með vindi af Suðurlandi.
Svo virðist sem myglusmit geti
nánast horfið úr innlendu útsæði
komi nokkur ár í röð þar sem
veðurfarsskilyrði eru óhagstæð fyrir
myglu og ræktendur beita virkum
mygluvörnum. Lítil hætta er á að
smit berist með innfluttu útsæði
hafi vel tekist til með mygluvarnir á
ræktunarstað útsæðisins. Hins vegar
er veruleg hætta á að myglusmit
berist með útsæðinu hafi myglan
náð sér á strik í útsæðisgarðinum
vegna misheppnaðra mygluvarna.
Góð varúðarregla er að úða garða
með innfluttu útsæði með læknandi
myglulyfi, einkum ef fréttist
af erfiðum mygluskilyrðum á
ræktunarstað útsæðisins og þegar
talið er að smit sé horfið úr innlendu
útsæði.
Almennt má segja að myglulyf séu
af tvennum toga. Annars vegar eru
lyf sem hafa einungis fyrirbyggjandi
verkun. Þau mynda varnarlag á
yfirborði blaða og stöngla og hindra
smitun frá loftbornum sveppgróum.
Þau geta haft djúpverkun í blaðinu
en fara ekki eftir leiðslukerfinu um
plöntuna (eru ekki kerfisvirk). Slík
efni eru m.a. Shirlan (fluazinam),
Ranman (cyazofamid) og Dithane
(mancozeb). Hins vegar eru efni sem
til viðbótar við hinn fyrirbyggjandi
þátt innihalda kerfisvirk efni sem
berast um plöntuna og geta stöðvað
mygluna í þegar smitaðri plöntu og
varið nývöxtinn í einhvern tíma. Slík
efni eru m.a. Epok (metalaxyl-M +
fluazinam), Ridomil Gold MZ Pepite
(metalaxyl-M + mancozeb), Consento
(propamocarb + fenamidon) og
Proxanil (propamocarb + cymoxanil).
Einungis Dithane, Epok og Shirlan
eru heimiluð hér eins og er.
Sigurgeir Ólafsson
plöntusjúkdómafræðingur
Sjá nánar:
Sigurgeir Ólafsson (1992).
Kartöflumyglan. Freyr 88 (8),
s. 325-333.
Sigurgeir Ólafsson (1998).
Kartöflumyglan – ógn í fortíð
og framtíð. Morgunblaðið
25. janúar 1998. s. 30-31.
Sigurgeir Ólafsson (2000).
Kartöflumyglan og sumarið
2000. Bændablaðið 14. mars
2000. s.10.
Sigurgeir Ólafsson.