Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2015, Blaðsíða 51

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 1. tbl. 91. árg. 2015 47
Ritrýnd fræðigrein
SCIENTIFIC PAPER
heilbrigt, gott og gefandi kynlíf en frjósemisheilbrigði lýtur að
frjósemisþættinum, þ.e. að fólk sé fært um að eiga ábyrgt
kynlíf en hafi jafnframt frjálsræði til að ákveða hvort, hvenær og
hversu oft það vilji eignast börn. Landskönnun meðal íslenskra
unglinga á aldrinum 18­20 ára unglinga árið 2009 leiddi í ljós að
við 13 ára aldur sögðust 4,6% vera byrjuð að stunda kynlíf en
það hlutfall var komið í 17,7% við 14 ára aldur (Sóley S. Bender,
2012). Slíka aukningu á kynferðislegri virkni milli þessara
aldurshópa má einnig sjá í erlendum rannsóknum (Coyle o.fl.,
2004; Thomas o.fl., 1998). Það hefur sýnt sig um langt skeið
að fleiri ungar íslenskar stúlkur (19 ára og yngri) eignast börn
heldur en kynsystur þeirra á Norðurlöndum (Bender o.fl., 2003;
NOMESCO, 2013) og eiga að jafnaði fleiri rekkjunauta (Kjaer
o.fl., 2011). Auk þess eru klamydíusýkingar algengastar hér á
landi (NOMESCO, 2013). Markviss notkun getnaðarvarna er
lykilatriði til varnar ótímabærum þungunum og er smokkurinn
einkar mikilvægur til að minnka líkurnar á kynsjúkdómasmiti. Í
alþjóðlegri rannsókn á heilbrigði skólabarna (Health Behaviour
of School Children, HBSC) á árunum 2009­2010 kom í ljós
að hlutfall 15 ára unglinga á Íslandi, sem notuðu smokkinn
við síðustu samfarir, var um 67% en var að meðaltali um 87%
í Eistlandi, Lúxemborg, Grikklandi og Frakklandi þar sem
notkunin var mest (Currie o.fl., 2012). Samkvæmt þessum
upplýsingum er greinilegt að bæta má kynheilbrigði unglinga og
ein leið til þess er að veita markvissa og gagnreynda kynfræðslu
í skólum. Engin heildarúttekt hefur verið gerð á kynfræðslu (eða
kynheilbrigðiskennslu) í grunnskólum á Íslandi en hún getur verið
mjög mismunandi eftir skólum. Í nýrri aðalnámskrá grunnskóla,
þar sem fjallað er um heilbrigði og velferð, segir: „Helstu þættir
heilbrigðis sem leggja þarf áherslu á eru: jákvæð sjálfsmynd,
hreyfing, næring, hvíld, andleg vellíðan, góð samskipti, öryggi,
hreinlæti, kynheilbrigði og skilningur á eigin tilfinningum og
annarra“ (Mennta­ og menningarmálaráðuneytið, 2013, bls.
23). Það er því mikilvægt í skólum landsins að leggja áherslu
á kynheilbrigði. Aðeins er til hér á landi ein rannsókn þar sem
skoðaður hefur verið árangur af alhliða kynfræðslunámsefni. Er
það rannsókn á námsefninu Kynfræðsla: Lífsgildi og ákvarðanir
sem gert var fyrir meira en tveimur áratugum (Sóley S. Bender,
2012). Það námsefni var gefið út árið 1991 en hefur ekki
verið endurskoðað og þótti því nauðsynlegt að semja nýtt
kynfræðsluefni sem byggðist á þessu námsefni en jafnframt
á gæðastöðlum og alþjóðlegum leiðbeiningum. Þörf er á
kynfræðsluefni hér á landi sem byggist á gagnreyndri þekkingu.
Rannsóknir sýna að með því að bjóða upp á vandaða alhliða
kynfræðslu er hægt að hafa áhrif á þætti sem stuðla að
bættu kynheilbrigði hvað varðar viðhorf og þekkingu unglinga
en einnig er lýtur að kynhegðun þeirra (Carvajal o.fl., 1999;
Coyle o.fl., 2004; Kirby o.fl., 2004; Kirby o.fl., 1991; Tortolero
o.fl., 2010; Zimmerman o.fl., 2008). Á meðal þátta, sem
sérfræðingar telja einna auðveldast að vinna með og breyta,
eru þekking og viðhorf unglinganna sjálfra til kynlífs, skynjun
þeirra á viðhorfum jafningja, innri löngun (hvatning) þeirra til að
fyrirbyggja þungun eða kynsjúkdómasmit og trú þeirra á eigin
getu (Kirby og Lepore, 2007). Tilgangur þessarar rannsóknar
var að meta árangur nýs alhliða kynfræðsluefnis, Kynveruleiki
í ljósi kynheilbrigðis, í 8. bekk í einum grunnskóla í Reykjavík.
Lagðar voru eftirfarandi rannsóknarspurningar til grundvallar
rannsókninni:
• Er þekking nemenda meiri í lok kynfræðslunnar en við upphaf
hennar?
• Hafa viðhorf nemenda til kynheilbrigðis breyst í lok kyn­
fræðslunnar miðað við upphaf hennar?
• Er munur á kynjum við upphaf og lok kynfræðslunnar
varðandi þekkingu og viðhorf til kynheilbrigðis?
• Eiga nemendur auðveldara með að ræða við foreldra um
kynferðismál að eigin mati í lok kynfræðslunnar miðað við
upphaf hennar?
• Er einhver breyting á kynhegðun nemenda fyrir og eftir
kynfræðsluna?
AÐFERÐ
Rannsóknarsnið
Rannsóknin var íhlutandi og var spurningalisti lagður fyrir sömu
nemendur í upphafi og undir lok kynfræðslunnar.
Úrtak
Valinn var einn árgangur í 8. bekk í einum grunnskóla í Reykjavík
haustið 2010. Nemendurnir, sem tóku þátt í kynfræðslunni,
voru samtals 141 og voru þeir í sex bekkjardeildum. Af þeim
tók 101 þátt í báðum könnununum.
Fræðsluíhlutun
Í greininni Ferlismat á nýju kynfræðsluefni fyrir unglinga, sem
birtist í Tímariti hjúkrunarfræðinga 2012, var gerð ítarleg
grein fyrir fræðsluíhlutuninni (Sóley S. Bender, 2012) og
því verður hér aðeins fjallað um meginatriði hennar. Samið
var heildstætt átta kennslustunda kynfræðsluefni sem byggt
var á alhliða kynfræðsluefninu Kynfræðsla: Lífsgildi og
ákvarðanir sem var tekið upp í efstu bekkjum grunnskólans
hér á landi árið 1991. Jafnframt var stuðst við gæðastaðla
um kynfræðsluefni sem byggjast á viðamiklum rannsóknum
á árangri af kynfræðslunámsefnum (Kirby, 2001, 2002; Kirby
o.fl., 2007). Að auki var stuðst við alþjóðlegar leiðbeiningar
eins og frá kynfræðslusamtökum í Bandaríkjunum (SIECUS)
(National Guidelines Task Force, 2004). Námsefnið byggist
á hugmyndafræði um kynheilbrigði, seiglu og félagsmótun.
Þegar hefur verið gerð grein fyrir hugmyndafræðinni í fyrrnefndri
grein frá 2012. Megináherslur kynfræðslunnar byggðust á
fjórum efnisþáttum sem voru: 1) Sjálfsmynd, 2) Samskipti,
3) Kynjamunur og 4) Kynheilbrigði. Innan efnisþáttar um
Sjálfsmynd var lögð áhersla á styrkleika og virðingu, innan
Samskipta var fjallað um samræður og ákvarðanir, innan
Kynjamunar var farið í breytingar á unglingsárum og jafnrétti
og í síðusta efnisþættinum um Kynheilbrigði var lögð áhersla
á ábyrgð og sjálfsstjórn. Tilgangur þessa námsefnis var að
stuðla að kynheilbrigði unglinga og var það undirtónn hverrar
kennslustundar. Stuðst var við fjölbreyttar kennsluaðferðir
sem byggðust að stærstum hluta á því að virkja nemendur í
hópvinnu. Með þátttöku í hópum fengu þeir tækifæri til að tjá
sig um kynheilbrigðismál í gegnum fjölþætta verkefnavinnu.
Matstæki
Til grundvallar rannsókninni var lagður spurningalisti sem var
forprófaður árið 1995 (Ragnheiður Eiríksdóttir, 1995). Hann
var endurskoðaður vegna breyttra áherslna námsefnisins