Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2015, Blaðsíða 19

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 1. tbl. 91. árg. 2015 15
Einkenni Parkinsonveiki
Í Parkinsonveiki verður skemmd á
dópamínmyndandi frumum í heila, en
dópamín er mikilvægasta taugaboðefnið
í stjórnun líkamshreyfinga. Talið er
að hreyfieinkenni sjúkdómsins komi
fram þegar allt að 80% skerðing er á
framleiðslu dópamíns (Jancovic, 1988).
Truflun á öðrum taugaboðefnum, svo
sem serótóníni og noradrenalíni, ýta
líklega undir einkenni eins og kvíða
og þunglyndi, truflanir á ósjálfráða (e.
autonomic) taugakerfinu (þ.e. einkenni
frá hjarta, æðakerfi og meltingarfærum),
svefntruflanir og sjóntruflanir (Chaudhuri
o.fl., 2006a). Oftast greinist sjúk­
dómurinn þegar hreyfitruflanir koma
fram en sjúklingar hafa oft fundið fyrir
öðrum einkennum en þeim sem lúta að
hreyfingu, jafnvel mörgum árum áður
en sjúkdómurinn greinist (Chaudhuri
o.fl., 2006a). Sjá töflu 1 um yfirlit yfir
helstu hreyfieinkenni og önnur einkenni
Parkinsonveiki. Meðalfjöldi annarra
einkenna en hreyfieinkenna eru 10­12
hjá sjúklingum. Þeim fjölgar og þau
versna eftir því sem sjúkdómurinn ágerist
(Chaudhuri o.fl., 2006b; Martinez­
Martin o.fl., 2007b). Önnur einkenni
en hreyfieinkenni eru oft vangreind
(Chaudhuri o.fl., 2006a).
Talað er um snemmkomin og síðkomin
einkenni Parkinsonveiki. Snemmkomin
einkenni koma fram nokkrum árum
áður en sjúkdómurinn greinist. Þessi
einkenni flokkast undir önnur einkenni
en hreyfieinkenni. Má þar nefna skert
lyktarskyn, hægðatregðu, verki, breytingu
á rithönd (skriftin verður smærri) og
svefntruflanir og óróleika í svefni (Lees o.fl.,
2009). Síðkomin einkenni birtast seinna í
sjúkdómsferlinu, eru augljósari og tengjast
aðallega hreyfikerfi sjúklings. Þau eru meðal
annars svipbrigða laust andlit, óskýr rödd
sem skortir hljómfall, álút líkamsstaða,
bognir handleggir, hvíldar skjálfti, erfiðleikar
við að hefja hreyfingu, til hneiging til að
„frjósa“, hægar og klunna legar hreyfingar,
stutt skref, tiplandi göngulag, , munnvatns ­
leki og kyngingarerfiðleikar (Giroux, 2007;
Jancovic, 2008; Potulska o.fl., 2003).
Meðferðarúrræði við
Parkinsonveiki
Um þrenns konar meðferðarúrræði er
að ræða fyrir PS: (1) lyfjameðferð sem
er aðalmeðferðin, (2) rafskautsaðgerð
(e. deep brain stimulation) og (3)
endurhæfing sem felur í sér hreyfingu,
eftirlit, stuðning og fræðslu.
(1) Lyfjameðferð byggist aðallega á levó­
dópa og dópamínsamherjum eða dópa­
mín­viðtakaörvum (dópamínagon istum).
Á síðustu árum hafa fleiri lyf komið til.
Lyfjameðferðin er flókin þar sem lyfjasvörun
er einstaklingsbundin (Henriksen o.fl.,
2012). Tímasetning lyfja gjafar skiptir
gríðarlegu máli og sjúklingar verða fyrir
verulegum óþægindum ef þeir fá ekki lyfin
á réttum tíma (Matusch o.fl., 2009). Með
tímanum endist virkni lyfjanna verr og þörf
er á að minnka lyfjaskammta og dreifa
lyfjagjöf jafnar og oftar yfir sólarhringinn.
Öll lyfin hafa aukaverkanir og er þess
vegna leitað eftir því að viðhalda þokkalegu
jafnvægi á milli virkni sjúklings og
aukaverkana lyfja (Henriksen o.fl., 2012).
(2) Rafskautsaðgerð. Á síðustu árum
hafa sjúklingar með Parkinsonveiki í
auknum mæli verið meðhöndlaðir með
rafskautum sem komið er fyrir í heila
þeirra. Rafskautin eru einkennameðferð
sem ekki stöðva sjúkdóminn en minnka
einkenni eins og skjálfta, stirðleika og
ofhreyfingar. Eftir sem áður þarfnast
sjúklingurinn lyfjameðferðar en oft er
hægt að draga verulega úr henni (Kleiner­
Fisman o.fl., 2006; Suchowersky o.fl.,
2006).
(3) Endurhæfing. Hreyfing og sjúkra­
þjálfun er nauðsynleg fyrir sjúklinga með
Parkinsonveiki og mikilvægt er að þeir
ástundi daglega hreyfingu til þess að
viðhalda og bæta jafnvægi, byggja upp
vöðvastyrk og auka liðleika liðamóta
(Keus o.fl., 2009). Þjálfun með sjón­ og
heyrnarmerkjagjöf (e. cueing) leiðir til
marktækt betri göngugetu, það er meiri
skreflengdar og gönguhraða (Andri Þór
Sigurgeirsson, 2010; Nieuwboer o.fl.,
2007). Meðferð byggist á endurhæfingu
sem veitt er í þverfaglegri samvinnu
heilbrigðis starfsmanna, svo sem
hjúkrunar fræðinga, iðjuþjálfa, lækna,
næringar fræðinga, sálfræðinga, sjúkra­
liða, sjúkraþjálfara, talmeina fræðinga
og tauga sálfræðinga (Keus o.fl., 2007;
NICE, 2006). Góð samskipti og fræðsla
um einkenni sjúkdómsins og úrræði
eru mikilvæg til þess að auðvelda
sjúklingum að taka upplýstar ákvarðanir
varðandi eigin heilsu. Mælt er með
að fjölskyldan fái tækifæri til þess að
taka þátt í umræðunum (NICE, 2006).
Hjúkrunar fræðingar, sem annast PS,
þurfa að búa til einstaklingsmiðaða
meðferðaráætlun sem felur í sér eftirlit,
mat á einkennum, fræðslu og stuðning
ásamt því að samhæfa þjónustu hinna
ýmsu meðferðaraðila (NICE, 2006).
Tafla 1. Helstu einkenni Parkinsonveiki.
Hreyfieinkenni Önnur einkenni en hreyfieinkenni
Hægar eða engar hreyfingar (e.
bradykinesia/akinesia)
Stífleiki (e. rigidity)
Hvíldarskjálfti (e. tremor at rest)
Truflað stöðujafnvægi (e. postural
instability)
Einkenni frá skynfærum, svo sem verkir, dofi og hitabreytingar í útlimum (e. paresthesia), sjóntruflanir og skert
lyktarskyn.
Einkenni frá ósjálfráða taugakerfinu (e. autonome nervous system), svo sem lágur blóðþrýstingur, mikill sviti,
munnvatnsleki, kyngingarerfiðleikar, hægðatregða, tíð þvaglát og kynlífsvandamál.
Einkenni um breytingar á vitsmunum og hegðun, þunglyndi, sinnuleysi (e. apathy), kvíði, áráttuhegðun, geðrof
(e. psychosis), vitglöp (e. dementia).
Svefntruflanir, svo sem dagsyfja, svefnleysi, fótaóeirð og ljóslifandi draumar.
Heimildir: Giroux (2007); Jancovic (1988); Jancovic (2008); Pandya o.fl. (2008).