Þjóðmál - 01.03.2012, Side 82

Þjóðmál VOR 2012 81
tíma og voru ekki öllum jafn ljós . Þá höfðu æði
margir hagsmuna að gæta . Fjöldi fólks starfaði
í haftakerfinu og þau fyrirtæki sem fengu leyfin
sem úthlutað var vildu gjarnan viðhalda því
fyrirkomulagi . Ekki síst gaf haftafyrirkomulagið
stjórnmálamönnum mikil völd .
Lögin sem haftastjórn Hermanns Jónas­son ar setti um innflutningsverslunina árið
1934 voru svo rúmt orðuð að það mátti kalla
að þau væru „ein allsherjarheimild“ til fjár ­
málaráðherra og gjaldeyrisnefndar „að fara með
þessi mál nákvæmlega eins og þeim sýndist,“
eins og sagði í álitsgerð Verslunarráðs Íslands .
Engin fyrirmæli voru um hvernig haga skyldi
úthlutun leyfanna, ekkert sagt hvaða skil yrði
nefndinni væri heimilt að setja fyrir leyfis­
veitingum, ekkert getið um það hver hlutur
nýrra verslana ætti að vera móts við eldri versl­
unar fyrirtæki, í lögunum stóð aðeins:
„Fjármálaráðherra setur nefndinni reglur um
það, á hvern hátt hún skuli haga störfum sín­
um .“ Og í sjálfri reglugerðinni var ekki kveð ið
skýrar að orði en þetta: „Nefndinni er heimilt
að setja þau skilyrði fyrir leyfisveitingum, sem
henni þykir ástæða til .“
Í ofanálag gat nefndin „með samþykki fjár­
málaráðherra“ veitt undanþágu frá öll um
ákvæð um reglugerðarinnar um gjald eyris­
versl un „ef sérstaklega stendur á“ .
Loks var búið svo um hnútana að réttur
pólitískur litur yrði á þessari valdamiklu nefnd:
samkvæmt lögunum voru þrír nefndar menn
af fimm skipaðir af fjármálaráðherra „án til ­
nefningar“ og var „einn þeirra formaður og
fram kvæmdastjóri nefndarinnar“ .
Allur inn­ og útflutningur landsins var
þannig ekki aðeins háður skýrslum, vottorð­
um, skuld bindingum og yfirlýsingum, heldur
geð þótta stjórnvalda, stjórnmálavaldsins .
Það fór líka svo að höftunum var misk­
unnarlaust misbeitt í pólitísku skyni .
Alvarlegasta dæmið um pólitíska spill ingu á
haftaárunum var beiting Fram sókn ar flokksins
á höftunum í þágu Sambands ís lenskra sam­
vinnufélaga á kreppuárunum .
Framsóknarflokkurinn var í stjórnarforystu
frá miðju sumri 1927 allt til vors 1942 og bar
höfuðábyrgð á þeim ógöngum sem við rötuð­
um í á fjórða áratugnum . Fádæma ranglát kjör­
dæmaskipan tryggði flokknum þessa 15 ára
valdaaðstöðu . Til dæmis má nefna kosningarn­
ar 1931, en þá vann Framsóknarflokkur inn
mikinn sigur eftir þingrofið, hlaut 23 þing­
menn og meirihluta á Alþingi með aðeins
35,9% atkvæða; flokkurinn fékk 8 þingmenn
fleiri en Sjálfstæðisflokkurinn sem þó hlaut
43,8% atkvæða!
Þegar búið var að setja stjórnskipaða nefnd yfir öllum innflutningi til landsins setti
fjármálaráðherra Framsóknarflokksins nefnd ­
inni starfsreglur . Þar sagði í 3ju grein að „neyt ­
endafélög“, þ .e . kaupfélög, „þau er nú starfa og
síðar verða mynduð“ skyldu „fá leyfi til inn­
flutnings hlutfallslega eftir tölu félags manna
og heimilismanna þeirra, miðað við fjölda
landsmanna .“ Þetta var hin svokallaða höfða­
tölu regla . Markmiðið með höfða tölu reglunni
var að efla innflutningsdeild Sam bands ís­
lenskra samvinnufélaga (S .Í .S .) á kostnað ann­
arra innflytjenda, draga verslun ina með vald­
boði úr höndum kaup manna . Árið 1933 var
aðeins um 10% af heildar inn flutn ingi til lands­
ins á vegum kaup félaganna og Sam bandsins,
en samkvæmt höfða tölu regl unni átti hlutur
S .Í .S . að vera 23% við fyrstu útreikn inga 1935
en 1938 hljóðaði krafa S .Í .S . upp á 38% alls
innflutnings til landsins .
Það var sem sagt stefnt að því á þessum árum
að auka með stjórnvaldsákvörðunum hlut SÍS
og kaupfélaganna í heildarinnflutningi lands­
manna úr 10% í um 40% .
Fjármálaráðherra Framsóknarflokksins skip ­
aði kaupfélagsstjóra norðan úr landi, sem um
fimm ára skeið hafði starfað á aðal skrif stofu
S .Í .S . í Reykjavík, formann og fram kvæmda­
stjóra nefndarinnar . Ofan í kaupið voru svo
Sam bandinu gefin þau sérréttindi um fram
aðra útflytjendur að mega ráðstafa er lend­
um gjald eyristekjum framhjá bönkunum til
greiðslu á innflutningsvörum sínum .