Gerðir kirkjuþings - 01.01.2014, Side 192

192 193
24. mál kirkjuþings 2014
Flutt af Hreini S. Hákonarsyni og Birni Jónssyni
Tillaga til þingsályktunar um útialtari á Esjubergi
Kirkjuþing 2014 samþykkir að fela kirkjuráði að skipa þriggja manna nefnd til að gera tillögur
um uppsetningu á útialtari á Esjubergi á Kjalarnesi (Reykjavík) í Kjalarness prófastsdæmi og
minnismerki um fyrstu kirkju á Íslandi og fyrir kristnitöku. Nefndinni væri jafnframt gert
að meta hver kostnaður yrði af tiltæki þessu. Leitað verði tilnefningar prófasts Kjalarness-
prófastsdæmis, Sögufélagsins Steina á Kjalarnesi og biskups Íslands og verði fulltrúi biskups
formaður nefndarinnar. Nefndin skal skila niðurstöðum sínum til kirkjuþings 2015.
Greinargerð.
Sagnir eru um kirkju á Esjubergi á Kjalarnesi fyrir kristnitöku, um árið 900. Í Landnámu
(Sturlubók) segir að Örlygur Hrappson hafi fengið frá Patreki Suðureyjarbiskupi „kirkjuvið
ok járnklukku ok plenárium ok mold vígða“ til að nota í kirkju sem reisa skyldi þar hann
næmi land og eigna hinum helga Kolumba. Örlygur reisti kirkju á Esjubergi á Kjalarnesi.
(„Hann lét þar gera kirkju, sem mælt var.“) (Íslensk fornrit, Íslendingabók Landnámabók,
R. 1986, bls. 52 og 54).
Þá er og getið um kirkju á Esjubergi í Kjalnesingasögu frá 13. öld. „Þá stóð enn kirkja sú að
Esjubergi er Örlygur hafði látið gera. Gaf þá engi maður gaum að henni.“ (Íslensk fornrit
XIV, Kjalnesingasaga, R. 1959, bls. 43).
Í kirknaskrá Páls Jónssonar, biskups, frá 1200, er getið kirkju á Esjubergi: „Kirkja at
Esjubergi.“ (Diplomatarium Islandicum: Íslenskt fornbréfasafn, XII., 1200-1554, R. 1923-
1932, bls. 9)
Sigurður Vigfússon, fornfræðingur, (1828-1892) segir frá því 1880 að fyrir austan bæinn
Esjuberg hafi sést móta fyrir girðingu í kringum garð sem kallaður var kirkjugarður og
þar á kirkjan að hafa staðið fyrrum. Segir hann lítið sem ekkert sjást fyrir kirkjunni inni
í garðinum. (Árbók hins íslenska fornleifafélags, 1880-1881: Rannsókn á blóthúsinu að
Þyrli og fleira í Hvalfirði og um Kjalarnes, bls. 66.)
Árið 1976 var flutt tillaga til þingsályktunar á kirkjuþingi um að rannsókn færi fram á
kirkjugarðinum á Esjubergi á Kjalarnesi til þess að grafast fyrir um dvöl papa á Íslandi
fyrir norrænt landnám. Flutningsmaður var sr. Jónas Gíslason.
Ekki er vitað hvar í landi Esjubergs kirkjan stóð og næsta líklegt að skriðuföll hafi spillt
vegsummerkjum eftir hana. Sagnir eru um skriðuföll í Esju 1662, 1668 og 1886 sem
breyttu ásýnd jarðarinnar. Fornleifarannsókn fór fram á Esjubergi 1981 (Rannsókn á
„Kirkju Örlygs“ á Esjubergi, Guðmundur Ólafsson, sjá: http://www.thjodminjasafn.is/
media/utgafa/1981-1-Kirkja-Orlygs-a-Esjubergi.pdf), og mátu rannsakendur svo að
skriður hefðu lagst yfir flestar minjar á Esjubergi sem þar hefðu staðið fyrr á öldum og
var svonefnd kirkjurúst þar meðtalin. Í rannsókninni fundust engar menjar um kirkju eða
kirkjugarð á Esjubergi.