Morgunblaðið - 25.02.2016, Page 30

30 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. FEBRÚAR 2016
Gunnar Thoroddsen vera með mestan stuðning
íbúa á höfuðborgarsvæðinu í embættið, 72%
þeirra sem gáfu ákveðin svör vildu fá hann sem
forseta, Agnar Klemens Jónsson ráðuneyt-
isstjóri fékk 9%, Hannibal Valdimarsson al-
þingismaður 5% og aðrir færri atkvæði, en
þeirra á meðal var Kristján Eldjárn.
„Nefnd þjóðkunnra manna úr öllum stjórn-
málaflokkum“ skoraði síðar á Kristján Eldjárn
þjóðminjavörð að gefa kost á sér. Kristján stað-
festi við Blaðið, verkfallsútgáfu Vísis, að kvöldi
sunnudagsins 17. mars að hann hefði orðið við
áskoruninni.
Gunnar Thoroddsen sendiherra sendi frá sér
yfirlýsingu 22. mars þar sem fram kom að hann
hefði fengið skriflega áskorun frá á þriðja þús-
und kjósendum og að hann hefði ákveðið að
verða í framboði.
Óformleg könnun í maí benti til þess að
Kristján hefði meira fylgi en Gunnar. Stuðn-
ingsmenn beggja frambjóðenda gáfu út kosn-
ingablöð og Gunnarsmenn efndu til kosn-
ingafundar í Laugardalshöll, þess fyrsta sem
þar var haldinn. Tveimur dögum fyrir kosn-
ingar fluttu forsetaframbjóðendur ávörp í
fyrsta sinn í Sjónvarpinu, en það hafði tekið til
starfa tæpum tveimur árum áður.
Kristján sigraði í kosningunum 30. júní 1968
með yfirburðum, fékk 65,6% atkvæða en Gunn-
ar 34,4%. Kristján sagði í blaðaviðtali að þessi
mikli meirihluti hefði komið sér á óvart. Gunn-
ar sagði í útvarpsávarpi að hann óskaði Krist-
jáni og konu hans, Halldóru Eldjárn, til ham-
ingju með sigurinn, þakkaði stuðningsmönnum
sínum og sagði svo: Guð blessi Ísland.
Kristján Eldjárn notaði áramótaávarp sitt, 1.
janúar 1980, eins og Ásgeir tólf árum áður, til
að tilkynna að hann hefði fyrir allöngu gert það
upp við sig að bjóða sig ekki oftar fram til að
gegna embætti forseta Íslands, en hann var þá
63 ára. „Og enginn hefur gott af því að komast á
það stig að fara að ímynda sér að hann sé
ómissandi.“
Albert Guðmundsson alþingismaður sagði í
samtali við Dagblaðið 1. ágúst 1979 að hann
teldi „allar líkur“ á að hann færi í forseta-
framboð ef Kristján gæfi ekki kost á sér. Síðar
kom í ljós að Kristján hafði um þetta leyti sagt
æðstu ráðamönnum, í trúnaði, að hann ætlaði
ekki að bjóða sig fram. Í kjölfar yfirlýsingar Al-
berts voru nefnd nöfn Gylfa Þ. Gíslasonar pró-
fessors, Ármanns Snævars hæstaréttardómara
og Guðlaugs Þorvaldssonar ríkissáttasemjara.
Mikið var rætt um framboð Ólafs Jóhann-
essonar forsætisráðherra sem sagði það vera
freistandi.
Eftir yfirlýsingu Kristjáns um áramótin
áréttaði Albert að ákvörðun sín stæði óhögguð.
Í byrjun janúar fréttist að Hjalti Þórarinsson
læknir hefði verið að íhuga framboð.
Pétur Thorsteinsson sendiherra var fyrstur
til að tilkynna framboð á kosningaárinu. Það
gerði hann 12. janúar en í byrjun mánaðarins
hafði hann „ekkert hugleitt það“.
Guðlaugur Þorvaldsson sáttasemjari og fyrr-
verandi háskólarektor tilkynnti 14. janúar að
hann hefði ákveðið að gefa kost á sér við for-
setakjör „ef nægur stuðningur fæst“.
Hvatning frá sjómönnum
Nafn Vigdísar Finnbogadóttur leikhússtjóra
mun fyrst hafa verið nefnt opinberlega í þessu
samhengi í lesendabréfi frá Laufeyju Jak-
obsdóttur í Dagblaðinu 15. janúar. Undir lok
mánaðarins tók hún þessu víðsfjarri, samkvæmt
blaðafréttum, en föstudaginn 1. febrúar til-
kynnti hún um framboð eftir hvatningu frá
mörgum, meðal annars áhöfn togarans Guð-
bjarts. Útvarpið sagði að ákvörðunin hefði verið
tekin daginn áður.
Dagblöðin birtu margar vinnustaðakannanir
um fylgi frambjóðenda en eftir miðjan maí gáfu
símakannanir til kynna að Guðlaugur eða Vigdís
væru til skiptis með mest fylgi. Hálfri viku fyrir
kosningar var Vigdís með heldur meira fylgi, þó
munurinn væri ekki marktækur.
Vigdís var kosin forseti Íslands í kosning-
unum 29. júní 1980, hlaut 33,8% atkvæða, og
Guðlaugur varð í öðru sæti með 32,3%. Mun-
urinn var 1.911 atkvæði. Albert var í þriðja sæti
með 19,8% og Pétur fékk 14,1%. Í samtali við
Vísi sagði Vigdís að henni fyndist það vera „ein-
stök framsýni hjá okkur Íslendingum að verða
fyrstir til að kjósa konu til forseta“.
1996: Fimm í framboði
Við setningu Alþingis í byrjun október 1995
tilkynnti Vigdís Finnbogadóttir, sem þá var 65
ára, að hún hygðist ekki gefa kost á sér til end-
urkjörs í embætti forseta Íslands árið eftir.
„Það er talsvert eftir af sumrinu í mér,“ sagði
Vigdís á blaðamannafundi. Í skoðanakönnunum
frá því í október og fram í janúar var Pálmi
Matthíasson prestur með mest fylgi en í næstu
sætum voru Guðrún Agnarsdóttir læknir, Dav-
íð Oddsson forsætisráðherra og Ólafur Ragnar
Grímsson alþingismaður.
Fyrst til að tilkynna forsetaframboð var Guð-
rún Pétursdóttir háskólakennari. Það gerði hún
3. febrúar og sagði að hugmyndin hefði verið að
þróast síðan haustið áður.
Guðrún Agnarsdóttir tilkynnti um framboð
23. mars „eftir mjög vandlega íhugun“ og sagð-
ist trúa því að hægt væri að skapa fyrirmynd-
arþjóðfélag á Íslandi.
Að laða saman ólík öfl
Ólafur Ragnar Grímsson boðaði til blaða-
mannafundar á heimili sínu fimmtudaginn 28.
mars og tilkynnti að hann gæfi kost á sér til að
gegna embætti forseta Íslands. Þar ræddi hann
um að laða saman ólík öfl í þjóðfélaginu og „að
reyna að tryggja það að sess Íslendinga í sí-
breytilegum heimi verði í senn áhrifaríkur og
efnisríkur“.
Pétur Kr. Hafstein hæstaréttardómari til-
kynnti 16. apríl að hann byði sig fram og sagði
að meginskylda forseta Íslands væri annars
vegar að rækja hlutverk sitt í stjórnskipuninni
og hins vegar að „tala í þjóð sína kjark og
kraft“.
Snemma í apríl tilkynnti Davíð Oddsson að
hann gæfi ekki kost á sér í embætti forseta Ís-
lands, um miðjan mánuðinn sagðist Páll Skúla-
son háskólarektor ekki sækjast eftir embættinu
og í lok mánaðarins sagði Pálmi Matthíasson að
framboð væri ólíklegt. Um svipað leyti útilokaði
Ólafur Ragnarsson bókaútgefandi framboð en
nafn hans hafði verið í umræðunni svo og nöfn
margra annarra. Helgarpósturinn fullyrti í
byrjun maí að framboð Jóns Baldvins Hanni-
balssonar væri „talið nær öruggt“.
Ástþór Magnússon tilkynnti um framboð sitt
24. maí, daginn sem framboðsfrestur rann út,
og var yfirlýstur tilgangur hans að kynna
stefnu Friðar 2000.
Tvær kannanir sem voru birtar daginn fyrir
kjördag sýndu báðar að Ólafur Ragnar myndi
sigra með nokkrum yfirburðum.
Þegar atkvæði höfðu verið talin í kosning-
unum 29. júní 1996 kom í ljós að Ólafur Ragnar
hafði sigrað með 41,4% atkvæða, Pétur fékk
29,5%, Guðrún 26,4% og Ástþór 2,7%. Þúsundir
manna söfnuðust saman við heimili Ólafs Ragn-
ars og konu hans, Guðrúnar Katrínar Þor-
bergsdóttur, á Seltjarnarnesi.
Frá febrúar og fram í maí
Í kosningunum 1952, 1968 og 1980 sigraði
yngsti frambjóðandinn en sá næstelsti árið
1996. Kristján var fyrstur til að tilkynna fram-
boð 1968, Vigdís síðust 1980 en Ólafur Ragnar
þriðji af fimm árið 1996. Þeir sem sigruðu í
þessum fernum forsetakosningum sem hér hef-
ur verið fjallað um buðu sig fram frá 1. febrúar
til 9. maí.
Í forsetakosningunum 1952 var meðalaldur
frambjóðenda rúm 66 ár en rúm 48 ár í kosning-
unum 1996.
Forsetakosningar 1952 - 1996
Forsetakosningar 29. júní 1952
frambjóðandi framboðsdagur aldur fylgi
Gísli Sveinsson 9.5. 1952 71 árs 6,2%
Ásgeir Ásgeirsson 9.5. 1952 58 ára 48,3%
Bjarni Jónsson 9.5.1 952 70 ára 45,5%
Forsetakosningar 30. júní 1968
Kristján Eldjárn 17.3. 1968 51 árs 65,6%
Gunnar Thoroddsen 22.3. 1968 57 ára 34,4%
Forsetakosningar 29. júní 1980
Albert Guðmundsson 1.8. 1979 56 ára 19,8%
Pétur J. Thorsteinsson 12.1. 1980 62 ára 14,1%
Guðlaugur Þorvaldsson 14.1. 1980 55 ára 32,3%
Vigdís Finnbogadóttir 1.2. 1980 50 ára 33,8%
Forsetakosningar 29. júní 1996
Guðrún Pétursdóttir 3.2. 1996 45 ára *
Guðrún Agnarsdóttir 23.3. 1996 55 ára 26,4%
Ólafur Ragnar Grímsson 28.3. 1996 53 ára 41,4%
Pétur Kr. Hafstein 16.4. 1996 47 ára 29,5%
Ástþór Magnússon 24.5. 1996 42 ára 2,7%
Hvenær er best að tilkynna
framboð til forseta Íslands?
 Þeir sem voru kosnir forsetar 1952, 1968, 1980 og 1996 buðu sig fram í febrúar, mars og maí
Morgunblaðið/Ásdís
BAKSVIÐ
Jónas Ragnarsson
jr@jr.is
Þegar fjórir mánuðir eru til forsetakosning-
anna 25. júní 2016 er fróðlegt að rifja upp hve-
nær framboð voru tilkynnt í þau fjögur skipti
sem þjóðin kaus sér nýjan forseta.
Sveinn Björnsson forseti Íslands lést 25. jan-
úar 1952, 70 ára að aldri. Hann hafði verið kjör-
inn af Alþingi 1944 og var sjálfkjörinn fjórum
árum síðar.
Skömmu eftir útför Sveins nefndu blöðin
hugsanlega frambjóðendur svo sem Ásgeir Ás-
geirsson alþingismann og bankastjóra, Gísla
Sveinsson fv. alþingismann, Halldór Kiljan
Laxness rithöfund, Sigurð Nordal prófessor og
Thor Thors sendiherra. Farið var að undirbúa
framboð Gísla í mars og um miðjan mánuðinn
var Ásgeir Ásgeirsson talinn líklegastur sem
frambjóðandi svonefndra lýðræðisflokka.
Þrjú framboð sama kvöldið
Það dró til tíðinda föstudaginn 9. maí, tveim-
ur vikum áður en framboðsfrestur rann út. Þá
voru fluttar fréttir af framboði Gísla Sveins-
sonar í kvöldfréttum Útvarpsins. Í síðari
fréttatímanum þetta sama kvöld var tilkynnt
um framboð Ásgeirs Ásgeirssonar, sem mið-
stjórn Alþýðuflokksins studdi, og sagt frá yf-
irlýsingu frá stjórnum Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks um að séra Bjarni Jónsson
hefði orðið við tilmælum flokkanna um að gefa
kost á sér til framboðs. Framboð Bjarna kom
mjög á óvart, enda hafði nafn hans ekki verið
nefnt í þessu samhengi fyrr en örfáum dögum
áður.
Kosningabaráttan var sögð hörð og óvægin.
Stuðningsmennirnir efndu til funda víða um
land en ekki þótti viðeigandi að frambjóðendur
kæmu sjálfir fram á slíkum samkomum. Þrem-
ur dögum fyrir kosningarnar fluttu frambjóð-
endurnir þrír ávörp í Útvarpið og var sagt að
götur þéttbýlisstaða hefðu tæmst.
Íslenska þjóðin kaus sér forseta í fyrsta sinn
sunnudaginn 29. júní 1952. Úrslitin lágu fyrir
kl. 20:40 á þriðjudagskvöld. Ásgeir sigraði og
hlaut 48,3% gildra atkvæða, Bjarni 45,5% og
Gísli 6,2%. Aðeins munaði 1.879 atkvæðum á
Ásgeiri og Bjarna.
Þegar úrslitin voru orðin kunn safnaðist
fjöldi fólks saman við hús Ásgeirs og konu
hans, Dóru Þórhallsdóttur, og heimili þeirra
fylltist af blómum. Sérstaka athygli vakti stór
blómakarfa sem gefandinn sagðist hafa fengið
á góðu verði vegna þess að hún hafði verið gerð
samkvæmt pöntun ríkisstjórnarinnar – til að
senda Bjarna eftir sigur hans.
Sjónvarpsávörp í fyrsta sinn
Í áramótaávarpi sínu á nýjársdag 1968 til-
kynnti Ásgeir Ásgeirsson að hann yrði ekki í
kjöri við forsetakosningarnar í júní. Hann var
þá orðinn 73 ára. „Ekki skaltu freista drottins
Guðs þín og þá ekki heldur þjóðar þinnar með
þrásetu,“ sagði forsetinn, sem hafði setið í sex-
tán ár.
Í skoðanakönnun Vísis í janúar reyndist