Orð og tunga - 01.06.2001, Page 17

Baldur Jótisson: Lítil snæfölva
7
komist í notkun má einnig hugsa sér það sem nýyrði, jafnvel kynbreytt vísvitandi. En þá
færi best á því að orðinu væri ætluð önnur merking í kvenkyni en hvorugkyni. Reyndar
virðist örla á því samkvæmt einu svarinu sem Guðrún Kvaran fékk um árið. Bóndi í
Fnjóskadal skrifar 29. desember 1994 að snjóföl sé hvorugkyns en „fölin“ (í kvenkyni)
hafi verið ljós skán sem settist ofan á í súrtunnum og saltkjötstunnum. Það mætti hugsa
sér að í þessu einstaka dæmi hefði/ó/ í hugum manna verið sama og fölleit skán sem er
kvenkyns.
Austfirðingurinn Bjöm Bjarnason frá Viðfirði (1873-1918) virðist ekki hafa tekið
eftir því a ðföl væri notað í kvenkyni því að hann nefnir það í upptalningu á hugsanlegum
nýjum nafnorðum sem mætti mynda af lýsingarorðum, í ritgerð sinni „Nýyrði“ (Tímarit
Verkfrœðingafélags íslands 1918, bls. 54). Þannig staðfestir Björn um leið að hver sem
er hefði getað „myndað“ þetta kvenkynsorð hvenær sem var. Þeir sem eru að læra málið
geta ekki ráðið það af nefnifallinu einu hvers kyns það er (sbr. umsagnir norðlensku
kennaranna). Ef enginn er til leiðréttingar getur kvenkynsmyndin komist á kreik og
síðan lærir hver af öðrum. Slík breyting kemst fremur á í þéttbýli en dreifbýli.
Eftir sem áður er hugsanlegt að/ó/ hafi sprottið upp sem kvenkynsorð við norðan-
verðan Breiðafjörð um miðja 19. öld og breiðst út síðan, einkum eftir 1900, en uppsprett-
umar gætu líka verið fleiri en ein og misaldra. Um upptökin verður ekki fullyrt, enda
alltaf nokkurri tilviljun háð hvaða orð varðveitast og hvað orðtökumenn hirða úrrituðum
heimildum.
IV Um sagnorðið/ö/va og lýsingarorðið fölvaður
Þó að nafnorðið/ö/va hafi ekki fundist nema sem viðliður í samsetningum er sagnorðið
fölva allvel þekkt úr máli síðustu alda, ýmist í merkingunni ‘snjóa lítið eitt’, ‘hylja
snjóföli’ eða ‘gera fölan’. Það er í orðabókum Bjöms Halldórssonar (1814), Eiríks
Jónssonar (1863) og orðabók Blöndals (1920-24), og Orðabók Háskólans hefir yfir 20
dæmi um sögnina/ó/va allt frá 18. öld. Einnig em dæmi frá 19. öld um þessa sögn í
samsetningunni litfölva.
Nokkrar heimildir em um lýsingarorðið/ó/vadnr frá 19. og 20. öld. Um samsetn-
inguna snjófölvaður em tvö ung dæmi í ritmálssafni Orðabókar Háskólans. Annað
þeirra er úr blaðinu íslendingi sem var gefið út í Reykjavík. Unglingur gekk „yfir
pytt, sem lá niður í harðvelli, og sem hemað var og snjófölvað yfir“ svo að hann datt
ofan í og drukknaði. Þetta er úr aðsendum fréttum vestan úr Dalasýslu, dags. 1. des.
1862, en birtist í blaðinu 8. janúar 1863, 3. árg., bls. 128. Hitt dæmið er úr riti eftir
Þorstein Bjömsson í Bæ (í Borgarfirði), Bautasteinum (1925). Bæði dæmin em sem sé
af Vesturlandi.
V Um orðið fölvi
Orðabók Blöndals þekkir líka karlkynsorðið snjófölvi (sömu merkingar og snjóföl og
snœfölva). Heimildin sést ekki á orðabókarseðlinum, en líklegast er að það sé fengið