Orð og tunga - 01.06.2001, Síða 100

90
Orð og tunga
greinarmunur í letri er gerður á skýringum á uppflettiorðinu sjálfu, skýringum á orða-
samböndum og skýringum á dæmum og af samhenginu er ekki alltaf auðráðið hvar skil
eru þarna á milli.4 Fyrir utan málfræðiskammstafanir sem eru sýndar með hásteflingum
og feitletraðar beygingarmyndir er ekki um aðra sundurgreiningu með letri að ræða.
Þessi einfalda notkun mismunandi leturs stuðlar að því að þjappa textanum saman og
gerir áferðina látlausa en getur valdið vandræðum þegar að því kemur að greina textann
sundureftir efnisatriðum eins og nauðsynlegt er við flutning í gagnasafnskerfi, eins og
stuttlega er sagt frá í 3. kafla hér á eftir.
2.1.2 Uppflettimyndir
Uppflettimyndir í hefðbundnum orðabókum eru settar fram á staðlaðan hátt, óháð
notkun orðanna eða setningarstöðu. Uppflettimyndir nafnorða í íslensku eru nefnifall
eintölu án greinis, lýsingarorð eru gefin í frumstigi, nefnifalli eintölu í karlkyni (sterk
beyging) og sagnir eru gefnar í nafnhætti, germynd (og nútíð). Undantekningarfrá þessu
eru fáar og uppflettimyndir eru nánast alltaf bundnar við eitt orð. Skýringar miðast
síðan við uppflettimyndirnar sjálfar, þannig að nafnháttur er skýrður með nafnhætti
(eða a.m.k. umritun sem komið getur í stað nafnháttar) o.s.frv. Þetta þjónar tvíþættum
tilgangi; í fyrsta lagi getur notandinn treyst því að uppflettimyndir séu settar fram eftir
ströngum og tiltölulega einföldum reglum en það ætti að einfalda leit í stafrófsraðaðri
bók og í öðru lagi ætti að vera auðveldara að hafa skýringarnar knappar þar sem stök
orð án samhengis eru skýrð. Með því móti er reynt að finna grunnmerkingu orða án
skírskotunar til setningarstöðu þannig að ein skýring nái yfir sem flest tilfelli.
Orðabókarmönnum hættir til að ganga mjög langt í því að þvinga orðmyndir undir
staðlaðar uppflettimyndir, t.d. með því að setja miðmyndarsögn eða lýsingarhátt undir
nafnhátt í germynd þótt engin dæmi finnist um notkun germyndarinnar í persónuhætti.
Þetta er áberandi í íslenskri orðabókarvinnu og nægir þar að nefna Blöndalsorðabók,
ritmálsskrá Orðabókar Háskólans og IO. Hér er dæmi af þessu tagi úr ÍO 1983:
[stig]-lækka S lækka smám saman, stig af stigi,
einkum LH NT stiglœkkandi.
Þrátt fyrir ítrekaða leit hefur mér ekki tekist að finna dæmi um þetta uppflettiorð í
germynd og sama máli gegnir um uppflettiorðið stighœkkcv, öll dæmi í söfnum Orða-
bókar Háskólans (að textasafni meðtöldu) eru um lýsingarhátt nútíðar, stiglœkkandi og
stighœkkandi.5 Orðalagið „einkum LH NT“ og skýringin á nafnhættinum (stiglækka:
„lækka smám saman“) gefa því villandi upplýsingar en af þessu tvennu mætti ætla að
setning á borð við „vatnið stiglækkar" væri góð og gild.
4Semíkomma á eftir skýringu við orðasamband getur t.d. bæði sýnt að skýringar við orðasambandið séu
tvær en síðari skýringin getur einnig átt við uppflettiorðið sjálft. Oftast er ljóst af skýringunum sjálfum hvert
samhengið er en svo er þó ekki alltaf.
5Í ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru dæmin undir tveimur uppflettimyndum, nafnhætti og lýsingar-
hætti nútíðar. Undir uppflettiorðinu stighœkka eru t.d. 7 dæmi, öll um stighœkkandi („stighækkandi skattar (2),
þróun (2), fáránleiki, vélstjórastig, neitun") en undir uppflettiorðinu stighækkandi eru 9 dæmi, algjörlega sam-
bærileg („stighækkandi tekjuskattur (3), skattur, kostnaður, roka, ákvæðislaun, útsvarsstigi, sundurleitni").