Orð og tunga - 01.06.2001, Síða 125

Valgerður Ema Þorvaldsdóttir
Altan og svalir
Tökuorðið altan hefur á síðari árum og áratugum látið mjög undan síga fyrir norræna
orðinu svalir. Þær húseignir sem auglýstar eru til sölu á síðum dagblaða nú um stundir
hafa margar hveijar sólríkar svalir, en ekkert hús með altani hefur birst á söluskrá í háa
herrans tíð. Sjálf heyrði ég ekki talað um altan, fyrr en ég var orðin tvítug og skildi í
fyrstu ekki hvað orðið þýddi. Orðið altan er þó ekki með öllu horfið úr málinu. Margir
sem komnir eru um og yfir miðjan aldur tala ævinlega um altan, þó að þeir þekki einnig
vel orðið svalir.
Samkvæmt Orðabók Menningarsjóðs merkirorðið svaliríkvk. ft. ‘pallur(venjulega
með handriði) utan á húsi (stundum þak á áfastri byggingu) í svipaðri hæð og gólf e-ar
efri hæðar hússins og með aðgangi frá henni; áhorfenda- eða áheyrendapallur (fyrir
ofan gólfhæð), t.d. í leikhúsi eða þinghúsi’.
Ásgeir Blöndal Magnússon (1989) telur svalir komið úr germönsku, *swel-, og
þaðan af indóevrópska stofninum *suel~, eins og orðin svill, syll og svoli. Hann álítur
orðið upphaflega hafa merkt ‘bjálka sem pallurinn hvfldi á’, sbr. nýháþýska orðið
Schwelle og fornháþýska swelli, sem merkir ‘góltbjálki, þröskuldur’. Karlkynsorðið
svali, ‘skeið í fjallshlíð, sylla’ er af sömu rót runnið og svali í miðsænsku, svale
‘förstuga’ í nýsænsku, og nýdönsku. í Politikens Nudansk ordbog frá 1990 er orðið
svale þó ekki að finna, en við orðið svalegang er þess getið á eftir skýringunni ‘pá
hus: overdækket udvendig gang el. udbygning áben udadtil’, að fyrri liður orðsins sé
kominn af norræna orðinu svalar ‘bjælker’. I norsku er til kvenkynsorðið sval, sem
er af sömu rót runnið og merkir ‘gang, utbygg pá sida av el. rundt (eldre) hus’ skv.
Nynorskordboka og í færeysku er til karlkynsorðið svali, ‘altan’. Norræna orðið svalar,
eða öllu heldur myndir þess í norrænu málunum utan íslensku, virðist vera að hverfa úr
daglegum orðaforða, en orðið altan og balcon að sækja því meira á.
í ritmálssafni Orðabókar Háskólans (hér eftir ROH) eru nokkur dæmi um orðið
svalir. Tvö elstu dæmin eru úr Guðbrandsbiblíu frá 1584:
hann mællte Veggen a Husenu / sex alna ad hæd / þar voru Sualer allaweg-
ana vtan vm kring. (Guðbr.bibl., Esekíel 41,5)
115