Náttúrufræðingurinn - 2013, Qupperneq 15

15
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
og Hólmverja. Sagan gerist á 10.
öld en er rituð síðar, e.t.v. fyrst á 13.
öld, en hugsanlega á þeirri 15. Ekki
er getið um jökul á Okinu í Harðar
sögu og Hólmverja og höfundar
jöklaskráarinnar telja óvíst að jökull
hafi verið til staðar á þessu tímabili
vegna hlýinda sem ríktu um tíma
þar á undan. Hér er líklega átt við
hlýindin um miðbik þjóðveldisaldar,
þ.e. tímabilið 1150–1250, því bæði
fyrir og eftir þetta tímabil var
fremur kalt í veðri í nokkrar aldir.2
Á þessum tíma er því hugsanlegt að
vatn hafi verið til staðar í gíg Oksins.
Þegar betur er að gáð verður það
þó að teljast ólíklegt því þrátt fyrir
hlýindi á þessu tímabili, sem jafnast
á við hlýindin á árunum 1920–1960,
bendir flest til þess að það hafi verið
heldur kaldara en á síðustu tveimur
áratugum eða svo.6,7,8 Því má vel
vera að enn lengra en um þúsund
ár séu síðan síðast var vatn í gíg
Oksins. Þá verður að leita allt aftur
um sex þúsund ár á Atlantisskeiðið
svonefnda þegar hlýjast hefur
verið á Íslandi frá lokum síðasta
jökulskeiðs fyrir um 11.000 árum.2
Það er ekki á hverjum degi
sem nýtt stöðuvatn uppgötvast á
Íslandi og því er fundurinn einkar
forvitnilegur, ekki hvað síst í
líffræðilegu tilliti. Hér gefst einstakt
tækifæri til að fylgjast með frá
byrjun hvernig ungt og ósnortið
vatnavistkerfi þróast í tímans rás
án beinna áhrifa mannsins. Slík
tækifæri eru mjög fágæt í heimi þar
sem stöðugt þrengir að náttúrunni.
Rannsóknir þar að lútandi geta
veitt mikilvægar upplýsingar um
þróun einstakra þátta í viðkomandi
vistkerfi, s.s. hvaða tegundir taka
sér bólfestu, hvenær og í hvaða röð,
svo og hvernig samspili ólíkra þátta,
jafnt lífrænna sem ólífrænna, vindur
fram með tímanum og vistkerfið í
heild þróast.
Í kjölfar vatnsfundarins hafa starfs-
menn Náttúrufræðistofu Kópavogs
fylgst með vatninu og tekið þar
sýni og sinnt mælingum. Fyrst var
vatnið kannað lauslega í júlí 2009,
þá í júní 2010 og næst í ágúst
sama ár þegar farin var viðamikil
rannsóknarferð og notuð þyrla til
að flytja tól og tæki ásamt mannskap
upp að gígnum. Í þessari grein er
fjallað um fyrstu niðurstöðurnar
er varða eðlis- og efnaþætti og
líffræði þessa yngsta stöðuvatns
landsins. Í leiðangri á vatnið í júlí
2009 var með í ferð hagyrðingurinn
og tölvunarfræðingurinn Jón Ingvar
Jónsson. Jón Ingvar lagði til hið
ágæta nafn Blávatn og skírskotaði til
hreinleika vatnsins og blámans sem
stafaði af ísnum í gígnum. Nafnið
er vel til fundið og viðeigandi. Ekki
einvörðungu að Blávatn vísi með
réttu til hreinleika og sérstaks litar
vatnsins, heldur á það einnig vel
við í óeiginlegri merkingu í þeim
skilningi að vatnið er mjög ungt og
nær ómótað.
Staðhættir, efni og
aðferðir
Okið
Okið er hvelmynduð eldstöð af
dyngjugerð, fagurlagaður grá-
grýtisskjöldur, mjög grýttur og
gróðursnauður.1 Hæst nær Okið
1.141 m h.y.s. og blasir það víða við
úr Borgarfirði með Langjökul og
Eiríksjökul á bak við sig. Jökulfönn
liggur norðan til í Okinu og leifar
jökulsins sitja einnig ofan í gígnum
efst á hvirfli Oksins. Jökullinn
hefur farið ört þverrandi á síðustu
tveimur áratugum og stenst ekki
lengur ströngustu skilgreiningu á
jökli, þ.e. að vera svo þykkur að
hann skríði undan eigin þunga.9
Austan við Okið liggur Kaldidalur
og um hann liðast samnefndur
fjallvegur, einn sá hæsti hér á
landi og nær í allt að 727 m h.y.s.
Vestan við Okið liggur Okvegur,
forn reiðleið milli Norður- og
Suðurlands, fremur jöfn á fótinn í
um 400 m h.y.s.
Þar til nýlega var það hald sumra
að Okið væri ungt og að þar hefði
ekki gosið fyrr en skömmu fyrir
lok ísaldar, eða fyrir um einungis
tíu þúsund árum.1 Mun hafa verið
horft til þess hve rof er lítið á Okinu
og grágrýtið unglegt, einkum
austan til við Kaldadal. Nýjustu
rannsóknir benda hins vegar til að
Okið sé liðlega hundrað þúsund ára
og að hraun hafi brunnið þar á fyrri
hlýskeiðum ísaldar.1,5
Blávatn er í flokki gígvatna
sem teljast nokkuð algeng hér á
landi,10 en á heimsmælikvarða
er sú vatnagerð fágæt. Framtíð
vatnsins er háð nokkurri óvissu.
Með áframhaldandi hlýnun mun
jökulísinn að öllum líkindum
hverfa úr gígnum og vatnið fyrst
um sinn stækka og dýpka. Eftir það
gæti vatnið hins vegar minnkað og
jafnvel horfið. Það liggur vafalítið
ofan grunnvatnsborðs en ís og
þétt setlög í botni halda því uppi.
Hægfara leki gegnum botnlögin
gæti orðið endalok vatnsins.
Gagnasöfnun
Haldið var í fimm manna rann-
sóknarleiðangur á Okið þann 24.
ágúst 2010 og dvalist þar daglangt
við mælingar og sýnatöku. Ekið var
árla morguns með allt hafurtask
að beinakerlingunni efst á Kalda-
dalsvegi, en þaðan flutti þyrla
mannskap og búnað upp á Okið og
niður aftur síðdegis. Til að forðast
eftir bestu getu að bera framandi
lífverur í Blávatn var notaður nýr
og ónotaður búnaður við sýnatöku
og eldri tól og tæki voru hreinsuð
með sjóðandi vatni eða etanóli áður
en lagt var af stað.
Mælingar á eðlis- og efnaþáttum
Flatarmál vatnsins var mælt hjá
Landmælingum Íslands út frá
ferilskráningu á GPS-hnitum sem
aflað var 24.8.2010 á siglingu og
göngu umhverfis vatnið. Siglt var
um vatnið á gúmmíbát eftir lang-
og þversniðum og mælingar gerðar
á 44 hnitsettum stöðvum. Rýni
(sjóndýpi) í vatninu var mælt með
kvarðaðri línu og hvítum Secchi diski,
30 cm í þvermál. Náið samband er á
milli rýnis og þörungamagns og/
eða magns annarra sviflægra agna
í vötnum. Botndýpi var mælt með
bergmálsdýptarmæli af gerðinni
HONDEX PS-7 á 44 hnitsettum
punktum. Eðlisþættir voru mældir
á 1,0–1,5 m dýpi í vatnsbolnum með
fjölþáttamæli af gerðinni YSI Model 63.