Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 28

Náttúrufræðingurinn
100
sér til rúms í allri kortagerð. Hverju
kortlögðu svæði var lýst með 12
flokkabreytum, þar á meðal þekju
og hæð. Niðurstöður úttektarinnar
leiddu í ljós að birkileifarnar
þöktu um 1.250 ferkílómetra eða
1,2% landsins. Ef miðað er við að
birkilendi við landnám hafi þakið
um 25% landsins höfðu um 95%
þekjunnar tapast. Á um 81% af
flatarmáli birkis reyndist meðalhæð
trjánna undir 2 m og á einungis
5% þess var meðalhæð yfir 4 m.
Endanlegum frágangi korta lauk
nokkru síðar og birtist fyrsta útgefna
heildarkortið af náttúrulegum
birkiskógum og birkikjarri árið
1986 í ritinu Landnýting á Íslandi.28
Skóg- og kjarrlendi höfðu þó verið
gerð nokkur skil á eldri almennum
landakortum af Íslandi, svo sem
á herforingjaráðskortunum frá
fyrri hluta síðustu aldar og á
svokölluðum AMS-kortum sem
Kortagerðarstofnun bandaríska
varnarmálaráðuneytisins vann að
miklu leyti og gefin voru út um
miðja síðustu öld.29
Árið 1987 var aftur hafist
handa við úttekt á náttúrulegum
birkiskógum og birkikjarri og að
þessu sinni hafði Rannsóknastöð
Skógræktar ríkisins á Mógilsá
yfirumsjón með verkinu í nánu
samráði við gróðurnýtingardeild
Rannsóknastofnunar land búnað-
arins (RALA). Í þessari úttekt var
bætt við mati á ástandi skóganna,
þ.e. nánari úttekt á eiginleikum
birkilendis en gert var í úttektinni
1972–75. Hæð trjáa var nú mæld en
áður var meðalhæð birkisins metin
sjónrænt. Ákvarðað var viðarmagn
og lífmassi með stöðluðum
matsaðferðum, og ennfremur
gróður far og endurnýjunarþróttur
birkisins í formi sáðplantna og
stubbaskota. Þessum gögnum
var safnað með úrtaksmælingum.
Úttektin var tvískipt og sá Rann-
sóknastöðin á Mógilsá um mælingar
á slembivöldum trjám í úrtaki sem
var lagskipt þannig að mælt var í
þremur af fjórum hæðarflokkum
úttektarinnar frá 1972–75.23 Alls voru
valin 300 tré víðsvegar á landinu.
Mælingar á úrtakstrjám voru
umfangsmiklar. Ríkjandi trjástofn
hvers trés var felldur og rúmmál
trjábols og lífmassi ofanjarðar metin
nákvæmlega með þvermáls-, hæðar-
og þyngdarmælingum á vettvangi.
Að auki var safnað sýnum úr
greinum og bol til að ákvarða
nákvæmlega þurrvigt, aldur og
vöxt með árhringjamælingum
á bolsýnum. Þessi úttekt fór
að mestu fram haustið 1987 en
síðustu trén voru mæld vorið 1988.
Hinn þáttur úttektarinnar var
mun viðameiri og var sú vinna
í höndum gróðurnýtingardeildar
RALA. Markmiðið var að gera
vettvangsúttektir á öllum birki-
svæðum sem kortlögð voru 1972–
75. Rannsökuð skyldu slembivalin
tré og nánasta umhverfi þeirra við
göngulínur sem ákveðnar væru
þannig að gott þversnið næðist
af hverju og einu birkisvæði.
Reynsla hafði fengist af þessum
aðferðum í rannsókn á skóglendi
í Friðlandinu í Vatnsfirði í Vestur-
Barðastrandarsýslu sumarið
1986.30 Vettvangsvinnan fór fram
að sumarlagi á árunum 1987 til
1991. Alls voru gengnir 560 km
eftir mælilínum og gerðar 9.800
trjámælingar. Innsláttur gagna og
úrvinnsla fór fram á tíunda áratug
síðustu aldar. Ekki tókst að birta
heildarniðurstöður úttektarinnar
eins og að var stefnt nema fyrir
Laugardalshrepp í Árnessýslu og
Hálshrepp í Suður-Þingeyjarsýslu,
og skyldi sú skýrsla vera dæmi
um hvernig staðið yrði að útgáfu
fyrir aðrar byggðir á landinu.31
Einnig var lokið við úrvinnslu
fyrir Norðurland.32 Ekki var lögð
sérstök áhersla á endurkortlagningu
birkilendisins sem var kortlagt
rúmum áratug áður. Þó voru kort
leiðrétt samfara vettvangsúttekt og
auk þess voru uppfærð nýleg kort af
birkisvæðum úr gróðurkortlagningu.
Uppfærð útgáfa var færð yfir á
stafrænt form og heildarkort birt.31
Töluverðar breytingar voru gerðar á
kortlagningu fyrstu úttektarinnar.33
Í sumum sýslum reyndist endur-
skoðað flatarmál birkilendis
meira en í úttektinni frá 1972-75
og rúmlega tvöfalt meira þar sem
mestu munaði. Í öðrum sýslum
var flatarmálið metið minna og um
helmingi minna þar sem mestur
var munurinn. Fyrir landið í heild
var breytingin ekki svona mikil,
en metið flatarmál reyndist 1.183
km2 eða 5% minna en metið hafði
verið í úttektinni 1972–75. Þessar
miklu breytingar sem gerðar voru á
birkiskógakortinu benda til þess að
kortlagningin í úttektinni 1972–75
hafi ekki verið nákvæm.
Endurkortlagning birkis 2010–
2014
Þátttaka Íslands í Kyoto-bókun
loftslagssamnings Sameinuðu
þjóðanna34 kallaði á frekari úttekt
á birkilendi landsins því með henni
skuldbundu Íslendingar sig til að
skila inn árlegu bókhaldi um losun
gróðurhúsalofttegunda og bindingu
þeirra í skógum landsins, og var
náttúrulegi birkiskógurinn þar ekki
undanskilinn. Ákveðið var að hefja
landsskógaúttekt með svipuðu
sniði og stunduð hafði verið í
mörgum ríkjum um langt árabil35
og afla gagna á viðurkenndan
hátt til að meta kolefnisforða og
breytingar á honum í skógum og
á skógræktarsvæðum á Íslandi.36
Sumarið 2005 hófst fyrsta
landsskógaúttektin á Íslandi þar
sem notast var við kerfislægt úrtak
með föstum mæliflötum og stóð hún
yfir í fimm ár eins og áætlað var.37
Fyrir náttúrulega birkiskóga og
birkikjarr voru lagðir út mælifletir
með 1,5 km millibili í austur-vestur-
stefnu og 3,0 km millibili í norður-
suður-stefnu. Mælifletir sem lentu
innan kortlagningar náttúrulegra
birkiskóga og birkikjarrs voru
heimsóttir og ef þeir reyndust í raun
vera birkilendi var gögnum safnað
á þeim. Strax á fyrsta sumri kom
í ljós að gömlu birkiskógakortin
voru of ónákvæm til að nýtast sem
úrtaksmengi fyrir mælifleti þrátt
fyrir þær leiðréttingar sem á þeim
höfðu verið gerðar. Ljóst var að
mælifleti vantaði í birkilendi sem
ekki var á kortinu og í of miklum
mæli lentu þeir utan birkisvæða.
Einnig kom í ljós að nokkuð