Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 80

Náttúrufræðingurinn
152
Í kaflanum um landgrunnið, sem
nær frá neðri mörkum fjöru út á 200 m
dýpi er stuttur kafli um botnþörunga
en langmest er af þeim við sunnan-
og suðvestanvert landið. Tegundir
voru 269 um aldamótin en á þessari
öld virðist útbreiðslusvæði sumra
þeirra vera að stækka. Rammagrein
um kalkþörunga er áhugaverð. Þeir
eru í sama áhættuflokki og kóralar
gagnvart súrnun sjávar. Allar lífverur
með kalk í skeljum eða húð eru sérlega
viðkvæmar fyrir súrnuninni sem
orsakast fyrst og fremst af auknum
koltvísýringi í andrúmslofti.
Í kaflanum um botndýr er fjallað
um hryggleysingja og vitnað í hina
yfirgripsmiklu rannsókn Botndýr á
Íslandsmiðum sem hófst 1992. Hana
vann alþjóðlegt teymi með þátttöku
Íslendinga og var miðstöð þess í
Sandgerði. Safnað var á landgrunninu
og allt niður á 3000 m dýpi. Afrakstur
var mikill – safnað var yfir 4,5
milljónum dýrum af rúmlega 2000
tegundum. Lýst hefur verið 46 nýjum
tegundum og 845 tegundir fundust í
fyrsta skipti við Ísland. Enn er ekki búið
að vinna úr gögnunum né taka saman
heildstætt rit. Snorri bendir á að svipað
sé að segja um rannsóknir á grunnsævi
sem oft hafa verið unnar í tengslum
við umhverfismat. Niðurstöður má
finna í skýrslum en rannsóknaraðferðir
eru ekki nægilega vel samræmdar.
Áhugaverð rammagrein er um miklar
stofnsveiflur skollakopps og neikvæð
áhrif á þaraskóga (bls. 130), en þessa
varð fyrst vart 1993 í Eyjafirði. Minnst
er á nýlega könnun sem gerð var á
meira dýpi, eða 300–400 m, þar sem
vel sjáanleg dýr voru mynduð og
greind. Þar á meðal voru kóralsvæði
skoðuð og kemur fram að líklega
hafi mikið af þeim skemmst vegna
togveiða. Mikið líf þrífst í kringum
kóralana og er mikilvægt að vernda
þessi svæði. Einnig er áhugavert
að lesa um samspil sjávarstrauma
og neðansjávarhryggjarins milli
Grænlands og Íslands sem er um 1000
m hár (á 620 m dýpi að meðaltali) og
heldur síðan áfram til Færeyja (á 480
m dýpi). Búsvæðin norðan hryggjarins
eru köld og tegundasnauð en mun
hlýrri og tegundaauðugari búsvæði
eru að finna sunnan við hrygginn.
Í kaflanum um nytjategundir
hryggleysingja er lýst útbreiðslu og
lífsháttum rækju, humars, hörpudisks
og kúfskeljar og sagt frá veiðum.
Sumir stofnarnir hafa verið ofveiddir
(rækja, hörpudiskur) en aðrir blómstra
í hlýrri sjó (humar). Kúfskelin er
lítið nýtt. Áhugavert er að vita að
líklega verður hún allra dýra elst,
eða yfir 500 ára.5 Næsti kafli fjallar
um botnfiska. Þar kemur fram að
rannsóknir á fiskum í þaraskógunum
eru mjög takmarkaðar en aftur á móti
hafa miklar upplýsingar fengist í vor-
og haustralli Hafrannsóknastofnunar
sem hófust 1985. Um aldamótin voru
útbreiddustu tegundirnar (af alls
169) skrápflúra og þorskur en mest
var af ýsu og spærlingi. Rannsóknir
sýna líka að í sjónum standa yfir
breytingar á tegundasamsetningu og
útbreiðslu, líklega vegna hækkandi
hita. Í rammagrein kemur fram að
stofnerfðafræðilegar rannsóknir bendi
sterklega til að íslenski þorskurinn
skiptist upp í a.m.k. tvo stofna sem eru
að ýmsu leyti ólíkir, t.d. hvað varðar
aðlögun að hitastigi og gönguhegðun. Í
sérkafla um þorsk er ýtarleg umfjöllun
um þennan mikilvæga fisk – lífshætti
hans, hvernig nytjar hafa haft áhrif á
stofninn, og hversu nauðsynlegt er
að skilja hvað aldursbundin hegðun
hrygna og lífslíkur seiða undan
misstórum hrygnum þýða fyrir
afkomu stofnsins. Í stuttum kafla
um nýtingu sjávarafla er sögulegt
ágrip um sjávarútveg og markmið
fiskveiðistjórnunar, og má þar sjá
línurit um afla síðustu 100 árin.
Fjallað er um hvali og hvalveiðar
og seli og selveiðar í sérkafla um
sjávarspendýr. Þar er góð tafla um
stofnstærðir hvalategunda (bls. 148).
Áhersla er lögð á meint áhrif hvala á
fiskistofna og gerð er grein fyrir fæðu
hvalanna í því samhengi. Áætlað hefur
verið að hvalir éti jafnmikið af fiski hér
við land og metafli okkar hefur verið
á ársgrunni, eða um 2 milljónir tonna.
Sérfræðingar í líkanasmíð hafa komist
að mismunandi niðurstöðum, en ekki
ríkir einhugur um forsendur líkananna
og þekkingu vantar. Er því erfitt að
segja til um hvað gerist í vistkerfunum.
Hópar sérfræðinga áætluðu 2010 að
í N-Atlantshafi skiptist heildarafrán
á fiskum þannig að fiskar éti 50–75%,
menn 10–40%, hvalir 5–20% og
sjófuglar 3–5%. Sjö tegundir hreifadýra
hafa fundist við landið en aðeins
landselur og útselur kæpa. Báðir
stofnar hafa minnkað mikið síðustu
25 árin og hafa veiðar, dráp vegna
ætlaðra neikvæðra áhrifa hringorma
og truflun af mannavöldum líklega átt
mestan þátt í því. Rammagrein um seli
og hringorma (bls. 153) er upplýsandi
og sýnir að nauðsynlegt er að styðjast
ætíð við vísindaleg rök og vitneskju
auk siðferðilegra sjónarmiða þegar um
er að ræða dráp á dýrum í því skyni að
,stjórnaʻ gangi vistkerfanna.
Í síðasta kaflanum um lífríki sjávar
er fjallað um sjófuglana. Til þeirra
teljast 30 tegundir úr fimm ættum og er
talið að fjöldi einstaklinga síðsumars sé
15–18 milljónir. Skýringarmynd á bls.
157 sýnir vel hvernig sjófuglar tengja
vistkerfi lands og sjávar. Snorri greinir
frá niðurstöðum fæðurannsókna á
skörfum og bjargfuglum (svartfuglar,
rita og fýll) en lítið er vitað um
fæðu annarra sjófugla. Þekking á
stofnstærðarbreytingum er brotakennd
vegna takmarkaðra rannsókna, enda
erfitt um vik við slíkar rannsóknir.
Dílaskörfum hefur fjölgað en topp–
skörfum fækkað. Mávum hefur
fækkað á þessari öld eftir öra fjölgun
á þeirri síðustu (svartbaki fór að
fækka mun fyrr). Stofnar bjargfugla
hafa minnkað mikið á þessari öld.
Góðar skýringarmyndir eru dregnar
upp af þessum stofnbreytingum. Þar
vantar þó lundann, langalgengasta
svartfuglinn, því að gögn um heildar–
fjölda lunda við landið eru ekki til.
Ljóst er að lundanum hefur gengið
illa að verpa og koma upp ungum í
mörg ár. Fæðuskortur hefur greinilega
haft mikil áhrif. Mikilvægt er að afla
aukinnar þekkingar á breytingum
á vistkerfi sjávar og viðbrögðum
fuglanna við þeim.
Kafli 4. Lífríki ferskvatns
(bls. 164–235)
Í þessum viðamikla kafla er byrjað
á að flokka vötn og votlendi niður á
sama hátt og Arnþór Garðarsson lagði
til 1998.6 Í samræmi við það er fjallað
um stöðuvötn, lífríki þeirra, líf á botni,