Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 72

Náttúrufræðingurinn
144
Helgi Hallgrímsson
Stallabrekkur (paldrar)
– einkum í Vestur-Skaftafellssýslu
Varla getur það farið framhjá neinum sem ferðast um suðausturhluta
landsins að þar blasa við af þjóðvegi margar brekkur alsettar láréttum
stöllum sem minna á setstalla við íþróttavelli. Mest ber á þessu á Síðu, í
Mýrdal og Eyjafjallasveit. Svipaðir stallar sjást víðar á landinu, en eru mér
vitanlega hvergi eins algengir eða áberandi. Furðu lítið hefur verið fjallað
um þetta einkennilega náttúrufyrirbæri í íslenskum ritum. Hér verður
reynt að bæta lítillega úr því, þó ekki verði það krufið til mergjar. Það verða
aðrir sérfróðari menn að gera.
Náttúrufræðingurinn 86 (3–4), bls. 144–148, 2016
Þegar spurst er fyrir um álit
heimamanna á þessum stöllum og
tilurð þeirra verður fátt um svör.
Fólk sem alist hefur upp með þeim
frá barnæsku hefur tekið þá sem
sjálfsagðan hlut og virðist naumast
hafa leitt hugann að myndun
þeirra. Gamall bóndi í Syðstu-Mörk,
Vestur-Eyjafjallasveit, giskaði á
samspil beitar og veðurfars í þessu
sambandi, sem virðist nokkuð
nærtæk skýring (N.N. munnl. uppl.
10. júlí 2003). Þessir stallar nefnast
paldrar í Skaftafellssýslu (1. mynd).
Hin svæðisbundna útbreiðsla
stallanna bendir til að veðráttan
eigi mestan hlut að máli. Hér er
meðalhiti ársins einna hæstur á
Íslandi, sérstaklega meðalhiti
vetrarmánaða, og meðalúrkoma er
einnig mest. Umhleypingar í veðri
eru afar tíðir, ekki síst á vetrum,
og jarðvegur frýs að jafnaði lítið
og stutt í einu. Með öðrum orðum
er loftslag á þessu svæði einna
hafrænast á Íslandi. Ætla má að
berggrunnur og jarðvegsgerð eigi
líka sinn þátt í þessari myndun.
Gosmóberg myndar grunninn
víðast hvar, og í brekkum er
yfirleitt þykkur fokjarðvegur,
myndaður af eldfjallaösku, vikri og
móbergsmylsnu. Samkvæmt minni
reynslu snúa stallabrekkur jafnan
mót suðri eða suðaustri.
Athygli vekur að stallabrekkur
eru ekki nærri eins áberandi í
Austur-Skaftafellssýslu þar sem
loftslag er þó mjög svipað, en þar
er basalt aðalbergtegundin og áfok
lítið. Reyndar bregður þeim fyrir
á stöku stað um allt sunnanvert
landið og í Vestmannaeyjum. Einnig
hef ég séð þær í Fljótsdal á Héraði
austur þar sem áfok er líka mikið en
gerólíkt loftslag.
Ólafur Arnalds jarðvegsfræðingur
segir stallabrekkur vera áberandi í
Húnaþingi, m.a. í Langadal. „Ein
fallegasta brekkan sem ég hef séð er
í Bjarnarhafnarfjalli á Snæfellsnesi,
en þar snýr brekkan á móti norðri,“
segir hann í athugasemdum við
þennan pistil,1 og vísar í myndir
í bók sinni The Soils of Iceland,
bls. 130 og 132.2 Samkvæmt því
virðast stallabrekkur geta myndast
við mismunandi aðstæður jarðvegs
og loftslags.
Þrátt fyrir nokkra leit í ferða-
bókum og öðrum heimildum hefur
mér ekki tekist að finna neitt um
stallabrekkur fyrr en laust eftir
aldamót 1900.
Umsögn Helga
Jónssonar (1906)
Helgi Jónsson grasafræðingur
ferðaðist um Suðurland sumarið
1901 til að skoða flóru og gróður
og einbeitti sér einkum að svæðinu
milli Markarfljóts og Jökulsár á
Breiðamerkursandi. Hann birti
langa og ýtarlega ritgerð á dönsku
um þessa rannsókn í Botanisk Tids-
skrift 1906, þar sem hann getur um
stallabrekkur á þessa leið (þýðing
mín):
Í mjög bröttum grasbrekkum á
Suðurlandi getur að líta einkenni-
legar fellingar, sem vantar þó
í brekkurótum þar sem hallinn er
minni. Þetta eru langir og um 1–2 feta