Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 81

153
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
líf í vatnsbol, straumvötn, mýrlendi,
fugla og votlendi, nytjar mýra og
hnignun, svo og um jarðhitasvæði.
Auk þess eru sérstakir kaflar um
Þingvallavatn og Mývatn.
Stöðuvötn eru um 9 þúsund
(tjarnir sem eru meira en einn
hektari teljast með), afar misjöfn að
stærð og dýpi. Í sumum myndast
hitaskiptalag og í öðrum ekki. Ár
eru líka misjafnar að eðli – dragár,
lindár, jökulár – og þar með hitastig,
næringarefni, straumar o.s.frv., og
þetta endurspeglast í lífríkinu. Talið
er að fjöldi tegunda í ferskvatni sé
á bilinu 2500–3500. Þéttleiki dýra á
botni er meiri á láglendi en hálendi
og eru að meðaltali 35 þúsund dýr
á fermetra í stöðuvötnum, en getur
orðið mun meira. Þéttleikinn er
mestur þar sem steinar eru hrjúfir
(hraun). Mest er af rykmýi (lirfum).
Góð skýringarmynd er hér um
vistkerfi íslenskra stöðuvatna (bls.
175) og rammagreinar um skötuorm
og kísilþörunga eru sérlega
áhugaverðar. Líf í vatnsbolnum
einkennist af plöntu- og dýrasvifi,
og af fiskum, en tegundir þeirra
eru aðeins átta. Nýr landnemi er
flundra sem hér veiddist fyrst 1998.
Hún hrygnir í sjó en er mikið í
hálfsöltu vatni. Helstu lífsháttum er
lýst og fjallað er um tilvist afbrigða
innan fiskitegundanna.
Í kaflanum um Þingvallavatn
er greint frá helstu niðurstöðum
áratugarannsókna á þessu merkilega
vatni sem er heimili fjögurra
greinilegra afbrigða af bleikju og
tveggja af hornsíli. Einnig er fjallað
um silungsveiði í vatninu. Vakin
skal athygli á góðri rammagrein
um þróun afbrigðanna (bls. 189).
Áhugasömum lesendum er bent á
bókina Þingvallavatn, lífríki í mótun
frá 2012 til að fá meiri upplýsingar og
tilvísanir í grunnheimildir. Kaflinn um
Mývatn er viðameiri. Yfirlit er gefið
um einkenni þessa frjósama vatns,
og byggist það m.a. á rannsóknum á
þörungum (kísilþörungum, kúluskít
o.fl.), botndýrum, einkum mýi, á
dýrasvifi, fiski (hornsíli og bleikju) og
vatnafuglum en Mývatn er heimsþekkt
fyrir þann fjölda af andategundum
sem þar verpir. Sveiflur í vistkerfinu
eru miklar og margt er enn óskýrt
í þeim fræðum en óumdeild eru
neikvæð áhrif kísilgúrnáms á lífríki
vatnsins. Þeirra gætir enn vegna
gryfjanna í botninum.
Í kaflanum um straumvötn er bent
á hve mikill munur er á þéttleika og
fjölbreytni botndýra eftir eðli ánna.
Mest er lífið í lindám sem falla úr
stöðuvötnum og er sérstakur kafli um
Laxá í Aðaldal sem er talin frjósamasta
á landsins og rennur úr Mývatni. Í
ánni getur þéttleiki bitmýslirfa orðið
500 þúsund á fermetra. Fæðuvefur
árinnar er teiknaður upp (bls. 209) og
sýnir myndin vel hvernig vatnið og
áin mynda sama vistkerfið.
Mýrlendi er víðáttumesta gróður–
lendi landsins fyrir utan lítt gróið,
örfoka land, og þekur það um 10%
landsins. Í kaflanum um mýrlendið
er fjallað um sérstöðu þess hér á
landi og flokkun. Meira er af nitri
og fosfór og jarðvegurinn basískari
í íslenskum mýrum en í mýrlendi
Finnlands, Svíþjóðar og Síberíu, en
minna af kolefni. Þessi frjósemi þýðir
að háplöntur eru ríkjandi í mýrlendi
hér, ólíkt öðrum norðlægum slóðum
þar sem mosar eru ríkjandi. Kaflinn
um flár eða rústamýrar er sérlega
áhugaverður því slíkt gróðurlendi er
aðeins að finna á hálendinu og er nú að
hverfa vegna hækkandi hitastigs. Stór
hluti íslenskra fugla er háður votlendi
og hafa Íslendingar skuldbundið
sig að vernda marga stofna, einkum
vaðfugla, vegna þess að hátt hlutfall
stofnanna er hér á landi. Snorri fjallar
um þessi mál í sérstökum kafla og
greinir frá nýlegum rannsóknum á
vaðfuglum, einkum búsvæðavali
þeirra og varpháttum.
Ung tófa, Vulpes lagopus. Ljósm. Einar Guðmann.