Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 84

Náttúrufræðingurinn
156
það eyðing skóga og uppbygging
ræktarlands, þá beitaráhrif sem ollu
ásamt öðrum þáttum mikilli gróður-
og jarðvegseyðingu, síðan framræsla
votlendis sem hefur haft gífurleg áhrif,
og að lokum loftslagsbreytingarnar.
Afleiðingar þeirra koma m.a. fram
í aukinni útbreiðslu skóglendis, og
landgræðslutegunda, sérstaklega
lúpínu, og annarra framandi tegunda
sem breiðast nú hratt út vegna
hækkandi hitastigs. Reynslan sýnir að
um það bil tíunda hver innflutt tegund
verður ágeng. Áhrif á vistkerfin geta
orðið mikil. Gróðri hefur mikið farið
fram á þessari öld eins og flestum er
augljóst og hafa rannsóknir staðfest
það. Þegar hitastig hækkar um eina
gráðu þá hækka skógarmörk um
150 metra. Þetta breytir miklu um
ásýnd landsins í næstu framtíð, hér
verður meira kjarr- og skóglendi,
minni mosa- og fléttugróður og að
rústir hverfa. Reynslan hefur líka
sýnt að innflutningur dýra getur
verið varasamur (sbr. minkurinn).
Hækkandi hitastig getur valdið
töluverðum breytingum á fánu
landsins, sérstaklega á fuglum og
smádýrum. Rask af mannavöldum
hefur haft mikil áhrif og óskert vistkerfi
er óvíða að finna nema þar sem land
hefur verið friðað lengi og þar sem
búfé hefur ekki komist að. Tafla þar
sem eðli rasks er flokkað niður og
umfang metið er upplýsandi (bls.
355). Æ meira er nú rætt um vistheimt,
þ.e. endurreisn og endurheimt. Snorri
útskýrir ágætlega um hvað þetta snýst
og nefnir tvö aðal verkefnin sem hafa
fallið hér undir – landgræðslu eins
og hún hefur verið stunduð síðustu
tuttugu árin og skógrækt á fyrri hluta
síðustu aldar. Bæta má við endurheimt
votlendis sem væntanlega stóreykst á
næstu árum.
Í síðasta kafla bókarinnar gerir
Snorri í upphafi grein fyrir viðhorfum
sínum – um muninn á náttúruvernd
og umhverfisvernd. Náttúruverndin
sé fólgin í því að vernda náttúruna
gagnvart manninum. Þessi sýn er
andstæð mannhyggjunni sem
hefur verið ríkjandi í um aldir á
Vesturlöndum, en er í samræmi við
svokallaða náttúruhyggju sem hefur
vaxið ásmegin á síðustu áratugum.
Samkvæmt henni hefur sérhver
lífvera og lífkerfi tilverurétt og
eigið gildi. Áherslan nú til dags á
sjálfbæra þróun þar sem miðað er við
réttindi framtíðarkynslóða (manna) er
áhugaverð í þessu ljósi.
Snorri lýsir vel hvernig nútíma
náttúruvernd byggist á vísindalegri
nálgun – rannsóknum á svæðum,
flokkun þeirra, og mati á verndargildi.
Hér á landi eru það fyrst og fremst
afmörkuð svæði sem hafa verið
vernduð frekar en tegundir líf vera.
Heimildir
1. Einar Árnason 2010. Þróunarkenningin. Bls. 17–51 í: Arfleið Darwins.
Þróunarfræði, náttúra og menning (ritstj. Arnar Pálsson, Bjarni Kristófer
Kristjánsson, Hafdís Hanna Ægisdóttir, Snæbjörn Pálsson & Steindór J.
Erlingsson). Reykjavík. Hið íslenska bókmenntafélag.
2. Bjarni K. Kristjánsson & Jörundur Svavarsson 2007. Grunnvatnsmarflær
á Íslandi. Náttúrufræðingurinn 76 (1–2). 22–28.
3. Nýtt stöðuvatn á Oki. 2011. Vefsetri Ríkisútvarpsins. Fréttaviðtal við
Hilmar Malmquist á vefsetri Ríkisútvarpsins. 3.11. 2011. Slóð (skoðað
6.11. 2016): http://www.ruv.is/frett/nytt-stoduvatn-a-oki
4. Hilmar J. Malmquist, Finnur Ingimarsson, Haraldur Rafn Ingvason,
Stefán Már Stefánsson & Þóra Hrafnsdóttir 2013. Blávatn. Nýjasta stöðu-
vatn landsins. Náttúrufræðingurinn 83 (1–2). 13–23.
5. Butler, Paul G., Wanamaker, Alan D., Scourse, James D., Richardson,
Christopher A. & Reynolds, David J. 2013. Variability of marine climate
on the North Icelandic Shelf in a 1357-year proxy archive based on
growth increments in the bivalve Arctica islandica. Palaeogeography,
Palaeoclimatology, Palaeoecology 373. 141–151.
6. Arnþór Garðarsson 1998. Íslensk votlendi: Verndun og nýting. Bls. 13-35
í: Íslensk votlendi (ritstj. Jón S. Ólafsson). Háskólaútgáfan, Reykjavík.
7. Steindór Steindórsson 1964. Gróður á Íslandi. Almenna bókafélagið,
Reykjavík. 186 s.
8. Vistgerðir. Kynning á vefsetri Náttúrufræðistofnunar Íslands. Slóð
(skoðað 15.9. 2016): http://www.ni.is/grodur/vistgerdir
9. Borgný Katrínardóttir, Alves, J.A., Hrefna Sigurjónsdóttir, Páll Hersteins-
son & Tómas Grétar Gunnarsson 2015. The effects of habitat type and
volcanic eruptions on the breeding demography of Icelandic Whimbrels
Numenius phaeopus. Vefsetrinu Plos One. Slóð (skoðað 15.9. 2016): http://
journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0131395
10. Böðvar Þórisson 2013. Farhættir og lýðfræði sandlóu Charadrius hiaticula.
Meistararitgerð við líf- og umhverfisvísindadeild HÍ. Slóð (skoðað 15.9.
2016): http://hdl.handle.net/1946/13916
Um höfundinn
Hrefna Sigurjónsdóttir (f. 1950) lauk BS-prófi í líffræði
frá HÍ 1973, M.Sc.-prófi í vistfræði frá Bangor í Wales
1977, Ph.D í atferlisvistfræði frá Liverpool, Englandi
1980 og prófi til kennsluréttinda frá HÍ 1982. Hrefna
réðst til starfa við Kennaraháskóla Íslands 1982 og hefur
verið prófessor frá 1998, fyrst þar en síðar við Háskóla
Íslands eftir sameiningu skólanna 2008. Hún hefur
kennt kennaranemum líffræði og umhverfisfræði,
líffræðinemum í Hí og hestafræðinemum við Hólaskóla
atferlisfræði, rannsakað atferli dýra og samið námsefni.
Póst- og netfang höfundar
Hrefna Sigurjónsdóttir
Háskóli Íslands, Menntavísindasvið, Stakkahlíð
IS-105 Reykjavík
hrefnas@hi.is
Sum friðlýst svæði eru til
að vernda búsvæði ákveðinna tegunda
eða samfélaga. Friðaðar plöntu-
tegundir eru 31, en engar dýra tegundir
hafa verið friðaðar skv. Náttúru-
verndarlögum, þótt Náttúrufræði-
stofnun hafi gefið út válista yfir
29 varpfuglategundir. Villt dýr
(hrygg dýr) eru friðuð nema minkar,
mýs og rottur samkvæmt lögum sem
sett voru 1994, sk. villidýralögum.
Veiði á ref, hreindýrum og 27 fugla-
tegundum er þó leyfð með mis-
miklum takmörkunum. Að lokum
gerir Snorri grein fyrir Vatnajökuls-
þjóðgarði í rammagrein (bls. 362).
Höfundur þekkir málavöxtu vel því
hann vann að stofnun garðsins, og er
einn þjóðgarðs varða. Þjóðgarðurinn
var stofnaður árið 2008 og er nú meira
en 13,9 þúsund ferkílómetrar að stærð,
langstærsti þjóðgarður Vestur-Evrópu.
Við Íslendingar megum vera stolt af
þessum þjóðgarði, og er vel við hæfi að
ljúka bókinni með umfjöllun um hann.
Eftir lestur þessarar bókar tek
ég heilshugar undir mat dómnefnd-
arinnar sem getið var í byrjun. Um
er að ræða einstakt tímamótaverk
þar sem höfundur hefur tekið saman
mikinn fróðleik um lífríki Íslands sem
hann setur bæði í sögulegt samhengi
og ræðir framtíðarhorfur. Bókin er
grípandi, vel skrifuð og afar fræðandi
fyrir almenning, kennara, námsmenn
og ýmis konar sérfræðinga.