Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 79

151
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
á landi (eru einlendar), er fyrst og
fremst útskýrt með því hversu stutt
er síðan landið var þakið jökli. Aðeins
fjórar dýrategundir teljast einlendar.
Tvær af þeim eru ferskvatnsmarflær
sem lifa í grunnvatninu. Áhugavert
er að sjá að þær hafa líklega verið í
grunnvatninu þegar landbrú var við
Grænland fyrir um 60 milljónum ára.
Þær uppgötvuðust ekki fyrr en 1998.2
Snorri gerir einnig grein fyrir því að
bakteríur í kötlum undir Vatnajökli
hafa líklega verið hér afar lengi, eða
í milljónir ára. Þar fundust eingöngu
einfrumungar en aftur á móti hafa
fjölfrumungar, svo sem bessadýr,
fundist nýlega í botnseti Blávatns,
vatns í Okinu sem hefur lengi verið
frosið.3,4
Áætlað er að plöntutegundir hafi
verið um 20% færri við landnám
en nú er. Um 10 þúsund tegundir
hafa verið fluttar inn og prófaðar í
garðrækt og skógrækt. Sumar hafa
dreift sér, en ekki er vitað hve margar.
Öll hafa landspendýrin komið með
mönnum nema refurinn. Gögn um
smádýrin eru lítil en vitað er að mikið
hefur borist hingað síðustu áratugina.
Surtsey gefur okkur einstætt tækifæri
til að fylgjast með landnámi og var
það mikið happaskref fyrir okkur sem
þjóð að friðlýsa eyjuna. Snorri gerir
góða grein fyrir þeirri sögu en bendir
líka á að margt sé ólíkt með Íslandi og
lítilli hrauneyju og því ekki hægt að
bera saman landnám og framvindu
lífvera nema að takmörkuðu leyti.
Plöntur og dýr sem nú eru á
landinu koma að mestu að austan
og frá kaldtempruðum svæðum.
Sérkenni lífríkisins er í fyrsta lagi
tegundafæð. Nú bætast margar
tegundir við, mest vegna mannaferða.
Annað sérkenni er gróðurfarið sem
einkennist af lággróðri (mosar og
fléttur) og berangri. Þetta orsakast af
skógareyðingu á fyrri öldum og ofbeit
búfjár. Þar sem runnategundir þoldu
illa beit eftir landnám varð lággróður
áberandi. Breytingar á gróðurfari hin
síðari ár eru miklar vegna skógræktar,
minni beitar, hlýnandi loftslags og
ágangs framandi tegunda. Í þriðja
lagi er sérkennilegt hvað hér eru
fáar tegundir landhryggdýra. Einkum
er eftirtektarverð fjarvera skrið- og
froskdýra og stórir stofnar sumra fugla,
einkum sjófugla og votlendisfugla.
Fleira er ólíkt öðrum löndum.
Óvenjulegur jarðvegur skapar sérstök
skilyrði og einstök búsvæði er að
finna í hraunum með mosaþembum
og kringum lindir sem koma undan
hraunum. Við jarðhita þróast einstök
vistkerfi og eldfjallajarðvegur hefur
sérstaka eiginleika sem á sinn þátt
í því að þúfur eru eins algengar og
raun ber vitni. Í heild er umfjöllunin
um þetta einkar skýr og opnar eflaust
augu margra fyrir því hvers vegna svo
fáar tegundir finnast hér á landi.
Kafli 3. Lífríki sjávar
(bls. 83–163)
Þessi kafli og næstu tveir mynda
kjarnann í bókinni. Efnistök kaflanna
eru svipuð, byrjað er á að lýsa
búsvæðum og vistkerfum, þá fjallað
um lífveruhópa innan þeirra, frá
framleiðendum til neytenda, og síðast
um fugla og spendýr. Einnig eru
kynntar nytjategundir.
Sjávarkaflinn er yfirgripsmikill
og skiptist í undirkafla um sjóinn
sem búsvæði, uppsjó, sjávarbotn,
landgrunn, botndýr, nytjategundir
hryggleysingja, botnfiska, þorsk,
nýtingu sjávarafla, sjávarspendýr og
sjófugla. Þessi skipting og notkun
hugtaka er dálítið sérstök að mínu
mati. Hvers vegna er hugtakið
sjávarbotn eingöngu látið ná yfir
fjöruna? Hvers vegna er eingöngu
fjallað um hryggleysingja í botndýra–
kaflanum? Og hvers vegna er
umfjöllun um þorskinn ekki látin
vera í botnfiskakaflanum? Hér
hefði mátt huga betur að rökréttari
uppsetningu og skipta efninu niður í
fleiri undirkafla þar sem við átti.
Í fyrsta undirkaflanum talar
höfundur um eðliseiginleika vatns
og hvernig breytingar í hitastigi og
seltu valda lagskiptingu og blöndun.
Síðan er fjallað um árstíðabundnar
birtubreytingar og sýnt hvernig þær og
blöndun miskaldra hafstrauma mynda
undirstöðu frumframleiðslunnar.
Uppsjórinn er tekinn fyrir sem búsvæði
og greint frá þörungum (plöntusvifi)
og frumframleiðslu, dýrasvifi og
framleiðslu þess og uppsjávar- og
miðsjávarfiskum (síli, síld, loðnu og
makríl). Umfjöllunin um dýrasvifið
er sérlega áhugaverð. Byrjað er á að
vekja athygli á því hversu fjölbreytileg
og misstór þau dýr eru sem tilheyra
svifinu, eða frá einfrumu götungum
(10 µm) upp í marglyttur sem geta
orðið tugir sentimetra í þvermál.
Vitnað er í nýlegar rannsóknir íslenskra
líffræðinga á lóðréttum hreyfingum
(fari) rauðátu. Snorri segir frá nýjum
tilgátum þar sem hafnað er gömlum og
viðteknum kenningum í vistfræðinni,
og bendir réttilega á að tíminn eigi eftir
að skera úr um ágreininginn. Umfjöllun
um síldina og veiðar á henni er skýr en
hefði mátt vera ýtarlegri um sílin, og
nýjustu upplýsingar um loðnu og
makríl vantar. Þá er sjávarbotninn
tekinn fyrir og gerð góð grein fyrir
fjörunni sem búsvæði, skýrt hvernig
mismunandi fjörugerðir eru flokkaðar,
fjallað um beltaskiptingu og síðan
um fjörurannsóknir hér á landi sem
Agnar Ingólfsson stóð fyrir í áratugi.
Þar á meðal segir frá því hvaðan
fjörulífverur eru ættaðar og hvernig
þær hafa borist til landsins, rakin
flokkun þeirra og tegundaauðgi og
talað um lífmagn fjörunnar, nytjar og
ástand. Að lokum er stuttur kafli um
íslensk sjávarlón sem eru um hundrað
talsins.
Dr. Snorri Baldursson fyrrverandi
þjóðgarðsvörður á vestursvæði Vatnajökuls-
þjóðgarðs og formaður Landverndar. Ljósm.
Baldur Helgi Snorrason.