Náttúrufræðingurinn - 2015, Síða 31

31
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Niðurstöður
Fylgst var með atferli hjá bleikju,
urriða og laxi á fjölbreyttum bú-
svæðum og var búsvæðanotkun
þeirra í samræmi við það sem
búist hafði verið við (1. tafla). Í
fyrri rannsókninni (fæðuatferli) not-
uðu tegundirnar ólík búsvæði hvað
varðar straumhraða (P = 0,001)
og vatnshita (P = 0,047) en enginn
marktækur heildarmunur fannst
á nýtingu með tilliti til vatnsdýpis
eða botngerðar. Bæði bleikja (P =
0,001) og urriði (P < 0,001) voru í
lygnara vatni en lax, sem fannst á
straumhörðum búsvæðum (1. tafla).
Ekki fannst marktækur munur á
þeim straumhraða sem bleikjan
og urriðinn nýttu sér í fyrri rann-
sókninni (P = 0,775), en greinilegur
munur kom fram í þeirri seinni
(P < 0,001), þar sem urriðinn not-
aði miðlungs-straumhörð búsvæði
(1. tafla). Bleikja hélt sig í kaldara
vatni en urriði (P = 0,030) og lax (P
= 0,087). Í seinni rannsókninni (óð-
alsatferli) var fæðuframboð svipað
hjá bleikju (meðaltal = 41,5 fæðu-
agnir á mínútu í hverja rekgildru)
og hjá urriða (44,0 fæðuagnir). Þeir
214 fiskar sem fylgst var með í rann-
sóknunum tveimur voru á bilinu
29,8–58,0 mm að lengd.
Fæðuatferli var talsvert breyti-
legt bæði milli tegundanna þriggja
og innan hverrar tegundar. Flestir
fiskarnir hreyfa sig lítið og leita
yfirleitt að bráð úr kyrrstöðu en
þó kom fram marktækur munur á
hreyfanleika tegundanna (P = 0,028)
(5. mynd). Eins og búist var við var
bleikja hreyfanlegri en bæði urriði
(P = 0,029) og lax (P = 0,032) en ekki
reyndist marktækur munur á urriða
og laxi (P = 0,925). Gögn um bleikju-,
urriða- og laxastofna í þessari rann-
sókn og lækjarbleikju (Salvelinus
fontinalis), sem rannsökuð hefur
verið á sama hátt í lygnu straum-
vatni og stöðuvatni í Kanada,18,25
sýna að með auknum straumhraða
dregur úr hreyfanleika fiska við
fæðuleit (P = 0,003) (6. mynd). Þá
sýna okkar gögn að hérlendis ráðast
ungir laxfiskar í ám fyrst og fremst
á hryggleysingja sem eru á reki í
Fæðuframboð var metið fyrir
hvert óðal með því að safna fæðu-
dýrum í rekgildru (breidd = 40 cm,
hæð = 25 cm, möskvastærð = 250
µm) í a.m.k. 20 mínútur. Á meðan
á söfnuninni stóð mældum við
straumhraða í miðjum munna rek-
gildrunnar. Reksýni voru geymd
í 70% etanóli og fjöldi dýra í
helstu flokkum talinn undir víðsjá.
Bráð sem var of stór eða lítil fyrir
vorgamla (0+) laxfiska var ekki talin
með.22 Fæðuframboð fyrir hvern
fisk var reiknað sem fjöldi hrygg-
leysingja sem rekur á einni mínútu
í gegnum þversniðsflatarmál vatns-
straums sem samsvarar munna rek-
netsins.15 Samkeppni var mæld fyrir
hvert óðal með því að telja reglulega
fjölda fiska sömu tegundar og af
sama aldri innan 1 m fjarlægðar frá
þeim fiski sem fylgst var með.
Tölfræði
Þegar nauðsyn bar til vegna töl-
fræðilegrar úrvinnslu var atferlis-
og vistfræðilegum gögnum um-
breytt með log10, kvaðratrót eða
Arcsin-kvaðratrót (e. Arcsine-squ-
are-root). Við notuðum línulegt,
blandað líkan með hámarks líkum
(e. linear mixed-model with maximum
likelihood), sem tók tillit til ólíkra
straumvatna þegar prófað var fyrir
áhrifum tegunda á búsvæðanotkun
og fæðuatferli. T-gildi úr sömu
greiningu voru notuð til að prófa á
milli einstakra tegunda (frítölur =
7 í hvert sinn).14,23 Áhrif tegundar
og vistfræðilegra breyta á óðals-
stærð var prófuð með stigskiptri
(e. stepwise) fjölþátta línulegri að-
hvarfsgreiningu þar sem tegund
var flokkunarbreyta (e. categorical)
en aðrar breytur samfelldar (e.
continuous). Í þessari greiningu er
byrjað með allar spábreytur í lík-
aninu, en síðan er ein ómarktæk
breyta tekin út í einu þar til bara
eru eftir spábreytur þar sem P <
0,15. Í báðum rannsóknum voru
þau fjölþáttalíkön sem valin voru
einnig studd af niðurstöðum AIC-
greiningar (e. Akaike information
criterion), þ.e.a.s. þau voru með
lægstu AIC-gildin.24
fæðustöðvar voru x-y hnit fæðuat-
ferlis og árása á fiska skráð beint út
frá hnitakerfinu. Út frá hnitum allra
árása á bráð og á aðra fiska var hvert
óðal teiknað í forritinu ArcView 3.3
og stærð þess áætluð samkvæmt
aðferð sem nefnist MCP (e. mini-
mum convex polygon) og byggist á
því að dregin er lína utan um ystu
punktana á athafnasvæði fisksins og
flatarmál þessa svæðis reiknað út.19
Við lögðum einnig mat á þéttleika
fiska á svæðinu og reiknuðum
hvað óðul næmu miklum hluta af
búsvæði hvers fisks. Þannig fæst
tala sem segir til um hversu mettað
búsvæðið er. Mettunin er reiknuð
sem PHS = (Dc/Dmax) × 100, þar
sem PHS merkir mettun (e. Percent
Habitat Saturation20), Dc er fjöldi
fiska á hvern m2 og Dmax er áætl-
aður hámarksfjöldi fiska (og óðala)
sem kemst fyrir á hverjum m2 ef allir
fiskar verja óðul af ákveðinni stærð.
Mettunin var því áætluð með því
að telja alla fiska sem voru í minna
en 1 m fjarlægð frá þeim fiski sem
óðal var kortlagt hjá, og gera ráð
fyrir að nágrannar fisksins helgi sér
jafnstór óðul og hann. Ef mettunin
mælist oft yfir 100% er líklegt að
óðul skarist og séu ekki vel varin.15
Mælingar á vistfræðilegum
eiginleikum
Þær vistfræðilegu breytur sem
mældar voru til að meta búsvæði
og aðstæður fiskanna voru straum-
hraði, vatnsdýpi, vatnshiti, botn-
gerð, fæðuframboð og samkeppni.
Allir þættir voru mældir strax eftir
að atferlismælingu lauk, nema
samkeppni sem var mæld um leið
og óðalsatferli. Straumhraði var
mældur að næsta 0,1 cm sek.-1 með
Marsh-McBirney Flo-mateTM Model
2000CM-mæli á 40% dýpi, mælt
frá botninum. Vatnsdýpi var mælt
að næsta cm og vatnshiti að næstu
gráðu. Botngerð var metin sjónrænt
á 30 × 30 cm svæði og einkunn gefin
fyrir kornastærð ríkjandi undirlags
samkvæmt eftirfarandi skala: 1 =
<0,0625 mm; 2 = 0,0625–2 mm; 3 =
2–16 mm; 4 = 16–64 mm; 5 = 64–256
mm; 6 = >256 mm; 7 = klöpp.21