Læknablaðið - 01.11.2016, Blaðsíða 44

516 LÆKNAblaðið 2016/102
og Magnús eyjajarl Erlendsson, son Þóru
Sumarliðadóttur, en Síðu-Hallur var afi
Óspaks, föður Sumarliða.
Sigurður jarl sat í Birgishéraði og ríkti frá 985 til
1014. Til hans leituðu brennumenn eftir að hafa
brotið skip sitt við Orkneyjar. Þann sama vetur leit-
aði Sigtryggur, sonur Kornlaðar Írlandsdrottningar
í Dyblinni, Sigurðar jarls og leitaði liðsinnis gegn
Brjáni konungi á Írlandi. Í veislu í höll Sigurðar
á jólum spurði Sigtryggur frétta frá Njálsbrennu.
Gunnar Lambason hafði orð fyrir brennumönnum.
Var það þá sem Kára mislíkaði orð Gunnars, hljóp
til og hjó höfuð hans þannig að það hraut á borð
Sigurðar jarls. Þorsteinn Síðu-Hallsson, hirðmaður
Sigurðar og frændi, bað Kára þá griða, er jarl veitti.
Þorfinnur mikli Sigurðsson jarl, sonur Sig-
urðar Hlöðvissonar, ríkti frá 1020-1065. Var hann
ríkastur Orkneyjajarla og sat áfram í Birgishéraði.
Byggði hann þar höll og kirkju við Birgisey og mun
hann hafa eignast sjö jarlsdæmi á Skotlandi, allar
Suðureyjar og mikið ríki á Írlandi, auk Orkneyja.
Var Birgishérað þá stjórnsetur eyjanna, bæði í ver-
aldlegum og trúarlegum skilningi. Eftir Rómarferð
á fund páfa lagði hann af herferðir, hélt heim „og
lét gera þar Kristkirkju, dýrðlegt musteri.“ Var þar
fyrst settur biskupsstóll í Orkneyjum. Varð Þor-
finnur sóttdauður og jarðaður í þeirri Kristskirkju í
Birgishéraði sem hann hafði gera látið.
Magnús helgi Erlendsson réði Orkneyjum með
Hákoni Pálssyni frænda sínum árin 1103-1117, en
áður höfðu feður þeirra Páll og Erlendur, synir
Þorfinns mikla, sinnt jarldómi. Móðir Magnúsar
var Þóra Sumarliðadóttir, er rakti ættir sínar til
Síðu-Halls, eins og áður er getið. Stjórnuðu þeir
frændur eyjunum saman og var friður góður í
Orkneyjum meðan vinátta þeirra hélst. Menn í
liði Hákonar spilltu sambandi þeirra með rógi
og illmælgi er leiddi til óvináttu og yfirvofandi
ófriðar. Vinir beggja gengu þá á milli og var boðað
til sáttafundar á Egilsey í páskaviku árið 1117 og
skildu báðir jarlar mæta þar á tveim skipum, jafn-
liðmargir. Sveik Hákon skilmála þessa og mætti
til eyjarinnar með miklu liði. Magnús jarl vildi
ekki leggja líf manna sinna í hættu, bauð þeim
að berjast ekki og gaf sig Hákoni frænda sínum á
vald. Bað Magnús fyrir böðli sínum, en blóðvöllur
hans „sem áður var mosóttur og grýttur varð að
grænum velli er hann var veginn og sýndi Guð þar
að hann var fyrir réttlæti veginn“. Eftir víg Magn-
úsar fór að bera á himnesku ljósi við gröf hans og
greiddist úr erfiðum málum manna og veikindum
ef heitið var á hann eða gröf hans heimsótt. Var lík
Magnúsar flutt í Kristskirkju, er afi hans Þorfinnur
hafði látið byggja í Birgishéraði, en nafni hennar
var síðar breytt í kirkju heilags Magnúsar. Auk
höfuðkirkju Orkneyinga, sem hafin var bygging
á 1137 í Kirkjuvogi af Rögnvaldi Kala jarli frænda
hans, voru þrjár kirkjur á Orkneyjum helgaðar
honum, 5 á Suðureyjum, tvær á Katanesi, ein í Fær-
eyjum, 7 á Íslandi og þrjár á Englandi.
Nú var ekið til Thingvalla, lítils ferjustað-
ar á Hrossey og tekin þaðan ferja er sigldi
til Hrólfseyjar, Vigur og síðan til Egilseyj-
ar, en þangað var ferð okkar heitið. Heim-
sóttar voru rústir kirkju heilags Magnúsar
á eyjunni, er byggð mun hafa verið um
1135, svo og minnismerki um Magnús, er
reist var á blóðvelli hans. Þaðan var síðan
haldið í skólahús eyjarinnar, þar sem notið
var ríkulegra veitinga. Er skólinn nú lagð-
ur af sem slíkur, enda íbúar eyjarinnar að-
eins 19, þar af einn á skólaaldri. Dvöldum
við þarna í góðu yfirlæti og heyrðum sögu
heilags Magnúsar, en eins og frændi hans
Magnús Jónsson sagnfræðingur sagði, þá
var „í falli hans sigurinn fólginn“. Síðan
var Kirkjuvogur kvaddur og haldið yfir
Pentlandsfjörð á ný yfir til Inverness, höf-
uðborgar skosku Hálandanna. Verslað var
hjá Lailu Thomson í listasafni hennar að
Hoxa, en Orkneyjar síðan kvaddar með
söknuði. Á leiðinni ræddi Magnús farar-
stjóri um Norðurslóðaverslunina og átök
Norðmanna og Orkneyinga um verslun-
ina við Ísland. Urðu átök milli Oddaverja
og Sturlunga varðandi verslunina en
um árið 1200 var hún komin úr höndum
Íslendinga. Sturlungar, sem þá voru ný
valdaætt á Íslandi, voru hallir undir Norð-
menn en Oddaverjar studdu Orkneyinga.
Þessi átök áttu ekki hvað síst uppruna
sinn í því hve Grænlandsverslunin var
orðin ábatasöm.
Ættfaðir Oddaverja
Á þessum árum var samband gott
milli Oddaverja og Orkneyjajarla, enda
Hrollaugur sonur Rögnvalds Mærajarls
ættfaðir Oddaverja og ráðagerðir uppi um
mægðir milli Sæmundar í Odda og Har-
alds jarls Maddaðarsonar. Samband þetta
styrkir þá kenningu að Oddaverji hafi
skrifað Orkneyingasögu og berast böndin
að Páli Jónssyni Skálholtsbiskupi (1125-
1211). Sé það rétt er að hluta til nánast um
samtíma skráningu að ræða, en Jón og
Davíð, synir Haraldar jarls Maddaðarson-
ar, ríktu saman til ársins 1214.
Á leiðinni yfir skosku heiðalöndin
var áð á Culloden-heiði, þar sem her
Hálendinga og Eyverja, leiddur af Bonnie
Magnúsarkirkja í Kirkwall. Rústir Magnúsarkirkju í Egilsey.
Ö L D U N G A D E I L D