Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Qupperneq 10

1. tafla. Nýgengi krabbameins hjá konum 1987-1993
(árlegt aldursstaölað nýgengi af 100.000)
Brjóst 78,3 Nýru 9,1
Lungu 26,6 Legháls 8,6
Ristill 15,4 Húð (sortu) 7,1
Legbolur 13,1 Bris 6,3
Eggjastokkar 12,1 Hvítblæði 6,0
Heilaæxli 11,4 Endaþarmur 5,3
Skjaldkirtill 10,6 Eitlasarkmein 4,5
Magi 10,2
2. tafla. Algengustu krabbameinin hjá konum
(árlegur meðalfjöldi nýrra tilfella 1994-1998)
Brjóstakrabbamein 131
Lungnakrabbamein 51
Ristilkrabbamein 35
Eggjastokkakrabbamein 27
Legbolskrabbamein 23
Skjaldkirtilskrabbamein 18
Sortuæxli í húð 18
Heilaæxli 17
Nýrnakrabbamein 15
Leghálskrabbamein 15
Eitlasarkmein 14
3. tafla. Konur látnar árlega 1991-1995
Krabbamein Meðalfjöldi Yngri en 70 ára
Lungu 46 24
Brjóst 44 26
Ristill 15 5
Eggjastokkar 14 8
Bris 14 5
Áhættuþættir og forvarnir
Áhættuþættir krabbameina eru fjölmargir og sennilega um
samspil margra að ræða sem hafa áhrif á myndun og
þróun þess (Doll, 1998; Harvard Report, 1996). Áhættu-
þáttum er yfirleitt skipt j tvennt. Annars vegar þá sem við
höfum enn ekki stjórn á eins og aldri og erfðum, en á
undanförnum árum hefur komið í Ijós að um arfgengi geti
verið að ræða í um 5% tilvika. Einnig er vel þekkt að
krabbamein fylgi vissum ættum og um flest krabbamein
gildir að í um 20% tilvika er það þekkt í ættinni. Hins vegar
eru þeir áhættuþættir sem eru á okkar valdi, tengjast lífsstíl
og umhverfi, og eru meginorsakir allra krabbameina (4.
tafla). Áætlað er að um 80-90% krabbameina orsakist af
umhverfisþáttum og lífsstíl og um 2/3 dauðsfalla af völdum
krabbameina megi rekja til reykinga, mataræðis og
hreyfingarleysis (Harvard Report, 1996).
10
4. tafla. Áhættuþættir krabbameina
Mataræði 30-50%
Reykingar 30-40%
Reykingar + áfengi/asbest 6-10%
Atvinnuumhverfi 1 -5%
Lyf og geislar 1%
Annað 10-15%
Bjartsýnustu menn áætla að hægt verði að hafa stjórn
á um 90% krabbameina snemma á þessari öld þegar
erfðarannsóknir og líftæknin fara að skila árangri ásamt
dauða tóbaksiðnaðarsins sem margir telja hinar einu
sönnu forvarnir (Engelking, 1994). Hefðbundnum krabba-
meinsforvörnum er skipt í þrennt (Mahon, 1995), fyrsta og
annars stigs forvörnum, sem verður gerð grein fyrir hér, og
þriðja stigs sem eiga við þá sem eru með krabbamein.
Fyrsta stigs forvarnir (primary) taka mið af því að
minnka hættu á krabbameini hjá almenningi. Þær eiga að
koma í veg fyrir sjúkdóminn áður en merki hans koma í
Ijós. Felur það í sér að fjarlægja áhættuþætti og orsakir
krabbameina, breyta lífsstíl eða að nota verndandi efni
(chemoprevention) (Mahon, 1995).
Fyrsta stigs krabbameinsforvarnaráðin eru löngu þekkt
og viðurkennd og fullt vægi þeirra talið geta fækkað
krabbameinum um 20-30% (Olsen, Andersen, Dreyer,
o.fl.,1997) (5. tafla). Á síðustu árum hefur notkun verndandi
efna (chemoprevention) fengið aukna athygli og umfjöllun.
Efnavarnir/verndandi efni, sem eiga þó ekki einungis við
fyrsta stigs forvarnir, fela í sér notkun náttúrlegra eða
tilbúinna efna til þess að koma í veg fyrir, stöðva eða hemja
myndun krabbameins (Swan og Ford, 1997). Töluverðs
ruglings hefur gætt í umfjöllun um efnavarnir, eins og fram
kemur í nýlegri grein (Costa og Redmond, 1999), á þann
hátt að tilgangur og notkun efnavarna hefur verið óljós.
Efnavarnir geta í raun flokkast undir öll forvarnastigin.
Fyrsta stigs efnavarnir eiga við heilbrigða einstaklinga sem
eru í aukinni hættu á að fá krabbamein, en annars stigs
efnavarnir eiga við heilbrigða einstaklinga með forstigs-
breytingar eða krabbameinssjúklinga sem eru í aukinni
hættu á að fá krabbamein (Costa og Redmond, 1999).
Mörg hundruð verndandi efni eru talin geta haft áhrif en
einungis örfá þeirra hafa verið prófuð á mönnum, enda
flókið til rannsókna þar sem um margra ára ferli er að ræða
og til þess þyrfti þúsundir heilbrigðra einstaklinga auk þess
sem ýmsar siðfræðilegar spurningar vakna um hugsan-
legar hliðarverkanir efnanna. Tvær erlendar rannsóknir hafa
t.d. sýnt að neysla á beta-karotíni, sem talið er verndandi
efni, jók hættuna á lungnakrabbameini hjá stórreykinga-
mönnum og þeim sem höfðu verið útsettir fyrir asbesti
(Omenn, Goodman, Thornquist, o.fl., 1996; The Alpha-
Tocopherol, Beta-Carotene Cancer Prevention Study
Group,1994). Hins vegar gætti ekki þessara áhrifa hjá þeim
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 76. árg. 2000