Morgunblaðið - 30.11.2017, Qupperneq 76

76 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2017
Vandaðir mínifræsarar og
brennipennar í úrvali
Fræsari
200 stk
Verð 13.625 Brennipenni
Verð 6.980
Fræsari lítill
Verð 9.980
Fræsari 60 stk
Verð 15.240
Tilvalin jólagjöf
fyrir handverks-
manninn
Opið
virk
a
dag
a frá
9-18
lau
frá 1
0-16
Laugavegi 29 | sími 552 4320 | www.brynja.is | verslun@brynja.is
Lífið í kaupstað
Vafasamt er að kaupmenn hafi
byrjað kaupskap fyrr en sýslumaður
var kominn á vettvang. Honum bar
að kynna sér leyfisbréf þeirra og
innheimta af þeim gjöld. Víst er að
tollar og leyfisgjöld þýskra kaup-
manna færðu
konungi umtals-
verðar tekjur ...
Þýskir kaupmenn
kvörtuðu undan
að höfuðsmenn
ættu til að heimta
hálfu meira og er
ekki ljóst af
hverju það var.
Kannski var það
vegna þess að sumir kaupmenn
héldu tvær hafnir þótt þeir hefðu að-
eins eitt skip. Það bíður rannsóknar
hvort tollurinn var frekar hafnar-
tollur en skipatollur.
Í október 1567 veitti konungur
Brimamanni einum höfnina á Búð-
um og öðrum Kumbaravog, það var
Johan Munstermann. Fulltrúi kon-
ungs gerði þeim að greiða árlega
hvorum um sig:
„Eina lest mjöls. Eina lest öls.
Hálfa lest brauðs. Hálfa tunnu af
hvítu salti. Hálfa tunnu af ediki. 25
ganga af skeifum.“ Mætti ætla að
þetta væri leyfisgjald. Á hinn bóginn
er ekki getið um toll í þessu sam-
hengi og er hugsanlegt að í þessum
varningi felist bæði afgjald og tollur.
Hefur munað um varning af þessu
tagi, e.t.v. á hverri höfn, og vaknar
spurning um það hvort konungs-
fulltrúi hafi selt hann fyrir fisk og
aðrar afurðir.
Væru leyfisbréf með felldu og
samið um gjöld gat kaupstefna haf-
ist. Algengt hefur verið að þýskir
kaupmenn reistu hús eða búðir í
kaupstöðum. Þetta birtist skýrt í áð-
urnefndri tilskipun konungs frá 1608
um að verslunarhús þýskra kaup-
manna skyldu rifin og timbrið lagt
til kirkna. Þegar kaupmenn gátu
gengið að því vísu fyrir 1560 að
halda sömu höfnum áratugum sam-
an hafa húsin líklega verið vandaðri
en eftir 1560 þegar farið var að
binda hafnir leyfum, oftast til
þriggja eða fjögurra ára, og óvíst
hvort leyfi yrði endurnýjað. Um
1700 og á 18. öld þóttust menn geta
ráðið af tóttum hvar verið hefðu
þýsk verslunarhús.
Þau munu hafa verið tvískipt,
krambúð í aðalhúsi en íbúð kaup-
manna í afhúsi. Bæði hús hafa e.t.v.
verið þiljuð með timbri að innan en
veggir annars gerðir af torfi og
grjóti.
Það var sjálfsagt líf og fjör í
stærstu kaupstöðum á tíma Þjóð-
verja, t.d. í Hafnarfirði þegar þar
stigu á land 120 þýskir menn. Þetta
voru kaupmennirnir og þjónar
þeirra, svo og eiginlegar áhafnir
kaupskipa. Sumir voru bartskerar
og Íslendingar sóttust eftir lækn-
ingum þeirra, aðrir voru smiðir,
beykjar, hermenn, og e.t.v. fiski-
menn og fálkafangarar. Brimamenn
höfðu mikið umleikis á Djúpavogi
(Fúlavogi) og með í för voru bart-
skerar. Íslenskir ráðamenn geta
þess sérstaklega að smiðir Brima-
manna tækju að sér að smíða fiski-
skip fyrir landsmenn eftir þörfum,
enda hefðu þeir meðferðis fjalvið eða
borð og væru sanngjarnir. Með
þessari góðu þjónustu hafa Brima-
menn vanið Austfirðinga á föst og
regluleg viðskipti og þetta er líklega
ein helsta skýring þess hversu versl-
un jókst eystra.
Í kaupstað hittust menn og gerðu
út um kaup, sölur og skuldir, svo
sem hinn auðugi Hannes Björnsson í
Snóksdal sem ritaði bréf „í kaup-
staðnum í Kumbaravogi"“, eins og
þar segir, 6. júlí 1567. Hann hefur
væntanlega hlotið skjól í krambúð.
Sami maður var í Kumbaravogi
löngu síðar, árið 1615, mun hafa
glatt sig við áfengar veigar en reið á
brott og drukknaði. Um son hans
segir sama heimild að hann „drakk
eftir í kaupstaðnum“. Líklega var al-
gengt að karlar kynntu sér öl-
framboð í kaupstað og í tíð danskrar
verslunareinokunar eftir 1602
kunnu þeir æ betur að meta brenni-
vín.
Í kaupstað drukku menn einkum
bjór fyrir 1600 en kannski líka létt-
vín og margir urðu örir og sumir
jafnvel óðir og uppvægir. Á 16. öld
var vopnaburður tíður og mönnum
tamt að grípa til vopna til að verja
heiður sinn. Eftir 1570 tók þó fyrir
dráp í hefndarskyni og má rekja til
vaxandi konungsvalds. Engu að síð-
ur gripu menn til hnífa sinna og
lögðu til andstæðinga þegar mikið lá
við þótt ekki yrðu mannvíg. Erki-
biskupinn Olaus Magnus segir að
um 1530 eða svo hafi sumir þýsku
kaupmannanna verið viðsjálir, prett-
að og gabbað Íslendinga, og hafi þá
getað soðið upp úr. Hann talar um
innlenda sveit riddara sem reyni að
koma í veg fyrir „að beitt sé ofbeldi
við strandbúa“. Líklegt er að hann
eigi við vopnaða sveina sýslumanna.
Átök um innflutningsfrelsi:
tertubotnar og litasjónvörp
Aukið frjálsræði í innflutnings-
versluninni gekk ekki átakalaust
fyrir sig. Sumir hópar og stéttir
töldu að sér vegið. Stjórnarand-
staðan og verkalýðshreyfingin létu
ávirðingarnar dynja á viðreisnar-
stjórninni fyrir að hafa skert kaup-
mátt launafólks og komið af stað
verðbólgu með gengisfellingunum
1960 og 1961. Margar iðngreinar
stæðu höllum fæti vegna meiri sam-
keppni frá innfluttum vörum og
hætta væri á að störf töpuðust.
Verslun og viðskipti soguðu æ meira
fjármagn og vinnuafl til sín á kostn-
að annarra atvinnugreina. Meðan al-
menningur sætti kjaraskerðingum
og lánsfjárhöftum byggði auðvaldið
verslunarhallir sínar við Suður-
landsbraut og Laugaveg allt frá
Nóatúni til Grensásvegar. Fram-
sóknarflokkurinn, sem hallaði sér
greinilega til vinstri á þessum árum,
taldi að nýja efnahagskerfið sem rík-
isstjórnin væri að reyna að koma á
„raskaði eðlilegri tekjuskiptingu í
landinu“ og kæmi á „þjóðfélags-
háttum í stíl stórkapítalisma“.
Flokkurinn taldi sig hlynntan af-
námi innflutningshafta, en ekki með
því að lama kaupgetuna og skerða
lífskjör almennings, heldur með því
að auka framleiðsluna.
Sósíalistar tóku í sama streng og
sögðu ætlun ríkisstjórnarinnar að
koma á „ómenguðu og hömlulausu
auðvaldsskipulagi á Íslandi“. Í leið-
ara Þjóðviljans 3. október 1963
sagði:
Það var sjálfur kjarni viðreisn-
arstefnunnar að gróðinn ætti að
skera úr um allar athafnir þjóð-
félagsins, innflutning, útflutning, at-
vinnuframkvæmdir, húsbyggingar
o.s.frv., en hitt voru talin svívirðileg
„höft“ að reyna að leggja á ráðin af
fyrirhyggju og skynsemi, sam-
kvæmt nauðsyn almennings og þjóð-
arheildarinnar. ... Víst eru það höft
að koma í veg fyrir að fjárplógsmenn
geti arðrænt almenning og að heild-
salar geti sóað gjaldeyristekjum í
tóma endileysu. En það eru höft sem
bitna á fámennri stétt gróðamanna
en tryggja allri alþýðu aukið frelsi.
Stjórnarandstaðan hafði því mikl-
ar efasemdir um ágæti algers frjáls-
ræðis í innflutningi og að heildasalar
fengju frítt spil til að ráðstafa tor-
fengnum gjaldeyri landsmanna.
Þegar áföllin dundu yfir í sjávar-
útvegi 1967-1969 með tilheyrandi
samdrætti, atvinnuleysi og gjaldeyr-
isskorti magnaðist umræðan um
óþarfa innflutning og sóun á gjald-
eyri um allan helming. Árið 1967
minnkuðu gjaldeyristekjur þjóð-
arbúsins um nærfellt 30% og árið
1968 um næstum jafnmikið. Ríkis-
stjórnin greip til þess ráðs að fella
gengi krónunnar og taka stórt
gjaldeyrislán til þess að laga gjald-
eyrisstöðuna, en afréð að grípa ekki
nema að litlu leyti til innflutnings-
takmarkana. Engu að síður dróst
innflutningur mjög saman vegna
efnahagserfiðleika, árið 1967 stóð
hann nokkuð í stað en minnkaði um
8% 1968 og 11% árið 1969.
Tíminn birti leiðara um gjaldeyr-
islánið 11. nóvember 1967 undir yf-
irskriftinni „Tertubotnar að láni“
þar sem ríkisstjórnin fær á baukinn
fyrir að taka erlent lán til kaupa á
erlendum vörum, „þörfum sem
óþörfum“, þótt heimafenginn gjald-
eyrir sé orðinn torfenginn. Magnús
Kjartansson þingmaður og forystu-
maður í Alþýðubandalaginu, hjó í
sama knérunn, gagnrýndi ríkis-
stjórnina fyrir úrræðaleysi og kall-
aði eftir réttlátari álögum á lands-
menn. Hann sagði á Alþingi 1967:
Raunar gæti hvert skólabarn bent
hæstvirtri ríkisstjórn á skatt-
heimtuleiðir, sem eru miklu réttlát-
ari en nefskattar, og ef hæstvirtur
viðskiptamálaráðherra gengi hér í
nokkrar verslanir, mundu blasa við
honum vörutegundir, sem fyrr bæri
að hækka en brýnustu neysluvörur,
allt frá dönskum tertubotnum og
kexi til lúxusbifreiða.
Innflutt kex og danskir tertubotn-
ar urðu skýrasta táknið um bruðl og
óráðsíu stjórnarinnar í viðskipta-
málum næstu misserin. Rýmkað
hafði verið fyrir innflutning á kök-
um, kexi og „íburðarmeiri bök-
unarvörum“ í júní 1964 og nú
streymdu þessar vörur inn í landið.
Stjórnarandstaðan vildi koma bönd-
um á innflutning án þess þó að boða
afturhvarf til haftastefnunnar. Tak-
marka átti „óþarfa“ innflutning og
stýra innflutnings- og gjaldeyris-
málum á miklu markvissari hátt en
gert var. Fjármunir þjóðarinnar
hefðu á undanförnum árum farið í of
ríkum mæli til verslunar og milliliða
í stað undirstöðuatvinnuveganna,
landbúnaðar, sjávarútvegs og iðn-
aðar.
Líftaug
landsins
Verslun við útlönd hefur um aldir verið burðarás í
menningu og atvinnulífi landsmanna. Í bókinni Líf-
taug landsins – Saga íslenskrar utanlandsversl-
unar 900-2010 rekja sagnfræðingarnir Helgi Þor-
láksson, Gísli Gunnarsson, Anna Agnarsdóttir,
Helgi Skúli Kjartansson, Halldór Bjarnason og
Guðmundur Jónsson heildarsögu íslenskrar utan-
landsverslunar frá landnámstíð til okkar daga og
leitast við að segja hana á lifandi hátt svo að al-
mennir lesendur geti haft af henni gagn og gaman.
Ljósmyndasafn Íslands/Gunnar Rúnar Ólafsson
Bakkelsi Í saumaklúbbi hjá Þórdísi Bjarnadóttur í Reykjavík 1953. Á borðinu eru veitingar, kaffi, tertur og smá-
kökur. Allt heimabakað. Áratug síðar flæddu útlendir tertubotnar og kex inn í landið og ollu pólitískum deilum.