Morgunblaðið - 17.05.2018, Page 84

84 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 2018
--- ALLT A EINUM STAD �
HÓT E L R E K S T U R
Komdu og skoðaðu úrvalið í
glæsilegri verslun að Hátúni 6a
Hágæða rúmföt,
handklæði
og fallegar
hönnunarvörur
fyrir heimilið
Eigum úrval
af
sængurvera
settum
Percale ofin
– Micro bóm
ull,
egypskri og
indverskri bó
mull
Hátúni 6a, 105 Reykjavík | Sími 822 1574 | hotelrekstur.is
Húsafellssteinn í Goðdölum
I
Fróðleiksmaðurinn Björn Egils-
son á Sveinsstöðum var alllengi með-
hjálpari í sóknarkirkju sinni í Goð-
dölum og sló einnig kirkjugarðinn
þar sumar eftir sumar með orfi sínu
og ljá. Hann þekkti flestum mönnum
betur þúfurnar í þeim guðsbarnareit,
þótt engin væri nafnfjölin eða kross-
inn.
Góðviðrisdag einn nálægt 1970
leiddi Björn mig, fávísan gest, gegn-
um sáluhlið Goðdalagarðs í því skyni
að sýna mér leg-
staði, suma merkta,
en fleiri ómerkta.
Við gengum hægt
og kristilega milli
leiðanna. Og þar
kom að fyrir fótum
okkar lá í grasi
rauðleit leghella,
ekki mikil um sig.
Letrið var sums staðar skemmt af
tímans tönn, þeirri sem allt nagar.
Ég áttaði mig á því að hellan var
tilhöggvin á Húsafelli í Borgarfirði,
hafði fáum árum fyrr lesið grein eftir
Þór Magnússon um legsteinasmíði
Húsafellsmanna. Steinninn sór sig að
öllu leyti í þá ættina. Ég minntist á
þetta við Björn, en gerðist um leið
forvitinn.
Ekkert minningarmark þessu líkt
sást í garðinum. Og vissi Björn upp á
hár hver þarna lá grafinn, sagðist þó
ekki geta lesið öllu meira af því sem á
steininum stóð en nafn hins fram-
liðna: Magnús Sigurðsson. Hóf síðan
að þylja það sem hann vissi gerst um
Magnús þennan. Ég lagði við eyra og
ég trúi því að sólþurrt grasið í kring-
um okkur hafi líka hlustað á vin minn
og fræðara.
Þarna hvílir, mælti Björn, séra
Magnús, sonur Sigurðar Jónssonar
prests í Goðdölum. Magnús hlaut á
námsárum viðurnefnið græni eða
græni hatturinn. Hann þótti kyndug-
ur og drukknaði ungur í Svartá.
Hvíslað var hér í Skagafirði að Anna
Sigríður, dóttir Ara fjórðungslæknis
á Flugumýri, hefði trúlofazt Magn-
úsi, en heitorðið verið fals eitt af
hennar hálfu. Þegar svo Magnús féll
frá áður en til hjónavígslu kom sá
hún sér leik á borði, syrgði hann heitt
og innilega og lét gera í ræktarskyni
við minningu hans þennan legstein á
sinn kostnað, en í raun og veru til
þess eins að sleikja sig upp við séra
Sigurð, stórefnamann, í von um væn-
an fjárhlut fyrir bragðið sem unnusta
sonar hans.
Ekki ábyrgðist Björn hvort saga
þessi var sönn eða login.
Ég kom af fjöllum; átti samt að
kannast við hina gömlu históríu, í
slitrum þótt ekki væri annað, því ég
hafði lesið tvær bækur þar sem hún
var sögð, í grófum dráttum, reyndar
án þess steinsins á leiði séra Magn-
úsar væri við getið. Það sýnir hvað
maður er fljótur að gleyma því sem
fangar ekki hugann þegar í stað.
Sem við Björn Egilsson stóðum
þarna hlið við hlið hjá leiði séra
Magnúsar Sigurðssonar kom okkur
saman um að skafa þyrfti botninn „í
þessu skrýtna máli“. Kannski yrði
Björn sjálfur til þess, kannski ég ell-
egar einhver enn annar, það færi
sem færi með það. Veit ég ekki hvort
Björn lét af slíkri athugun verða, þótt
hann lifði mörg ár eftir 1970, sískrif-
andi að kalla fram í háa elli. Og
trassalega gekk vesalingur minn til
verks. Um seinan tíni ég til atriði
sem ég ímynda mér að Birni hefði
fallið vel að hafa í kolli sér þegar
sláttuljár hans hvein í Goðdalagarði,
já um seinan, því nú hvíla bein hans
sjálfs þar í mold.
En áfram með smjörið. Björn vildi
endilega að ég reyndi að stauta mig
fram úr þeim línum sem meitlaðar
voru í leghelluna og lesnar yrðu án
sérstakra tilfæringa, svo sem þeirra
að skrapa mosa og skófir upp úr stöf-
unum með hníf. Steinninn var nokk-
uð siginn í jörð og hafði grassvörður
sótt að honum á alla vegu eins og
nærri mátti geta. Við vildum ekki
hrófla við köntunum, en það olli því
aftur á móti að upphafleg stærð sást
óglöggt.
Mér var ljúft að verða við bón
Björns, enda þótt ég vissi fullvel
hversu handahófsleg uppskriftin
hlyti að verða; tók upp vasabók mína
og blýant, laut niður að hellunni og
krotaði hjá mér stafi.
Letrið reyndist veðurétnara en
sýndist í fljótu bragði. Þegar ég leit
yfir vasabókarblaðið stóðu þar þessi
orð sem ég lét Björn heyra:
Hér hvílast leifar
þær líkamlegu
pr. Magnúsar Sigurðssonar
fæddist … 6. Júní
útskrifaðist … Júlí
vígðist … 26. Nóv
deyði … 3 … 1828
Hann var
góð[?]lundaður….m[?]ann.
kjær … rækinn
A … hreinhjartað:
ur lastvar
Teikn: Setti[?] IS[?]
S. Jónsson
Spurningarmerki í hornklofum
eiga að sýna að ég var efins um lest-
urinn. Líka skal nefnt að ég ritaði
ekki upp eftir ströngum stafkrókum,
kjær var t.d. kiær á steininum; og
sakar lítið, því ég starfaði ekki í þágu
fornfræði, heldur aðeins til þess að
sýna okkur Birni Egilssyni hvað enn
kynni að standa eftir af orðunum sem
höggvin voru í þennan stein. Hann
liggur víst óhreyfður í Goðdalagarði
og ugglaust tekst slyngum mönnum
betur en mér að ráða með fræðilegri
natni í leturlínur hans.
II
Séra Magnús Sigurðsson átti sér
skamma ævi eins og þegar hefur ver-
ið sagt. Hann var í heiminn borinn í
Saurbæ í Eyjafirði 7. maí 1800 (og
smellur það ekki við það sem ég las á
legsteini hans), einkasonur stað-
arprestsins þar, Sigurðar Jónssonar,
og konu hans Elínar Magnúsdóttur.
Hann sat aðeins einn vetur í Bessa-
staðaskóla, 1816–17, „við daufan
orðstír“ og nam skólalærdóm að
mestu hjá séra Einari H. Thorlaciusi,
þeim nafnkennda lærdómsmanni, en
útskrifaðist stúdent frá Geir biskupi
Vídalín 10. júlí 1821. Árið eftir hafði
faðir hans brauðaskipti við Einar H.
Thorlacius, sem setið hafði í Goðdöl-
um, og fluttist Magnús stúdent með
foreldrum sínum þangað vestur og
var með þeim næstu missiri. Hann
var „annarlegur mjög og þótti lítið að
manni og þó reisingamikill“ skrifar
Espólín í Sögu frá Skagfirðingum.
Hinn 7. september 1826 fékk
Magnús veitingu fyrir Nesi í Aðaldal,
enda þótt hann væri „stundum lítt
með ráði“ skráir Espólín enn (nú í
Árbókunum), fór samt aldrei norður í
brauð sitt, fékk þess í stað Reyni-
staðarklaustursprestakall 11. apríl
1827 í skiptum við sérann þar og sat
á Hafsteinsstöðum.
Þann tíma sem séra Magnús
gegndi Reynistaðarkalli reis þrætu-
mál út af landamerkjum milli föður
hans og Magnúsar prests Magn-
ússonar í Glaumbæ annars vegar, en
hins vegar umboðsmanns Reynistað-
arklaustursjarða sem þá var Einar
Guðmundsson á Hraunum í Fljótum.
Þeir prestarnir töpuðu málinu í hér-
aði, skutu því til yfirréttar fyrir sunn-
an „og var Magnús prestur, son Sig-
urðar prests, að æfa í að sækja málin;
þótti mönnum þá sem eigi batnaði
ráðdeild hans“ stendur í Sögu frá
Skagfirðingum. „Reið hann suður
sumar þetta og var einn með 3 hesta;
týndi hann hestunum á Sandi, utan
þeim hann reið, og öllu er meðferðis
hafði, villtist síðan og hitti að lokum
grasastúlkur úr Vatnsdal, gáfu þær
honum mat og björguðu honum til
byggða; þó komst hann suður og kom
að sunnan með biskupi, og hentu
biskupssveinar mjög gaman að hon-
um. Leitað var hesta hans, og fund-
ust þeir seinna um sumarið, en far-
angur hans fundu gangnamenn
sunnan um haustið.“
Dagar séra Magnúsar á Hafsteins-
stöðum voru nú senn uppi. Síðsum-
ars 1828 bjóst hann enn til ferðar
suður „í málatilbúningi“ og ætlaði
fyrst til Goðdala á fund föður síns. Á
þeirri ferð reið hann Svartá í nátt-
myrkri undan Sölvanesi; „þar var
hylur skammt frá og hvergi annars
staðar í ánni; þóttust menn sjá
merki, að hann hefði riðið yfir ána á
vaði, og snúið aftur undir þann
bakka, er hylurinn var við, en úr
hylnum var ei meir en húslengd ofan
á vaðið aftur; í þeim hyl týndist hann
og svo hesturinn, og fannst lík hans
seinna.“ Þannig segir af slysför þess-
ari í Sögu frá Skagfirðingum.
Dánardægur séra Magnúsar Sig-
urðssonar var 13. september 1828.
Fréttir um afdrif hans bárust fljótt
suður yfir fjöll og heiðar. Árni Helga-
son stiftprófastur í Görðum á Álfta-
nesi skrifar vini sínum, Bjarna amt-
manni Þorsteinssyni á Arnarstapa,
þær línur í bréfi, dagsettu 27. sept-
ember 1828, að séra Magnús, „kall-
aður hinn græni, er drukknaður
nyrðra nokkuð hraparlega með hesti
í lítilli á. Hann hafði trauðlega óskert
vit og hafði ei með prestskap eða líf
að gera“.
Á gamalsaldri sagði Jón Bjarna-
son alþingismaður í Ólafsdal (1807–
1892), fyrrum bóndi í Eyhildarholti í
Skagafirði, Finni Jónssyni sagnaþul
á Kjörseyri ýmislegt minnisstætt frá
veru sinni fyrir norðan. Jón fluttist
vestur að Reykhólum í Reykhóla-
sveit árið 1849, en var setztur að í
Strandasýslu þegar Finnur kynntist
honum að ráði.
Meðal manna sem Jón nefndi í frá-
sögnum sínum var séra Magnús á
Hafsteinsstöðum. Hann sagðist hafa
orðið góðkunningi prests ungur að
árum og gat þess líkt og fleiri að séra
Magnús hefði verið „undarlegur, og
hafði sumum ekki virzt hann vera
með réttu ráði á köflum“, en oft sá
hann „lengra fram á veginn en aðrir
og sagði jafnvel fyrir óorðna hluti“.
Þannig taldi Jón Bjarnason að
Magnús prestur hefði spáð rétt fyrir
um það hvert yrði konuefni Jóns. Og
hann óraði fyrir drukknun sinni í
Svartá að hyggju Jóns Bjarnasonar:
að morgni þess sem dags sem séra
Magnús dó kom hann til Jóns og
spurði „hvort hann gæti léð sér
hnakk. Sagði að hann mundi ekki far-
ast af slysförum, ef hann riði í hnakki
Jóns. Það gat Jón ekki, því að hann
ætlaði að ferðast sama dag. Þá spurði
prestur, hvort hann gæti léð sér svip-
una, það væri betra en ekki neitt, og
það gerði Jón“.
Svipulánið stoðaði lítt, því eins og
fyrr segir rambaði séra Magnús í
náttmyrkri á eina hylinn sem var í
Svartá undan Sölvanesi og saup þar
hel.
Séra Magnús, kallaður hinn græni
Jafnhliða ljóðlistinni hefur skáldið Hannes Pétursson skrifað sagnaþætti uppúr heimildum og sögnum og gefið út á bókum. Í Norðlinga-
bók, sem Bjartur gaf út í tveimur bindum, er að finna heildarsafn sagnaþátta Hannesar sem hann hefur endurskoðað, yfirfarið og leiðrétt.
Pretssetur Hafsteinsstaðir 1896, úr bók Daniels Bruun: Íslenskt þjóðlíf í þúsund ár.
Ljósmynd/Hjalti Pálsson
Góð[?]lundaður Legsteinn Magn-
úsar Sigurðssonar „græna“ í Goð-
dalakirkjugarði.