Morgunblaðið - 24.05.2018, Blaðsíða 76

76 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. MAÍ 2018
AF BÓKUM
Karl Blöndal
kbl@mbl.is
Bandaríski blaðamaðurinn og rithöf-
undurinn Tom Wolfe lést í liðinni viku
88 ára að aldri. Í stílfimi stóðust fáir
Wolfe snúning. Það var líkt og textinn
streymdi upp úr honum, innblásinn
og óheftur. Þegar Wolf skrifaði fékk
allt að fljóta með. Hann miðlaði ekki
bara þurrum staðreyndum, heldur
notaði verkfæri skáldsögunnar til að
fylla síðurnar af persónulýsingum,
andrúmslofti og tíðaranda, stöðutákn-
um og sókninni eftir metorðum þann-
ig að lesandinn fengi á tilfinninguna
að höfundurinn væri með fingurinn á
púlsi samtímans. Þegar best lét varð
textinn að flugeldasýningu og frá-
sögnin svo hröð að lesandinn hafði
vart tíma til að draga andann.
Getur gert meira
við orð en nokkur annar
„Hann er sennilega hæfileikarík-
asti höfundurinn í Bandaríkjunum,“
skrifaði rithöfundurinn og álitsgjafinn
William F. Buckley í tímaritið Nation-
al Review. „Með því á ég við að hann
getur gert meira við orð en nokkur
annar.“
Wolfe fæddist 2. mars 1930 í Rich-
mond í Virginíu og var því 88 ára þeg-
ar hann lést. Hann hóf ferilinn í blaða-
mennsku að loknu doktorsnámi í
ensku og vakti fljótt athygli fyrir að
slá nýjan tón. Var talað um nýju
blaðamennskuna þar sem Wolfe var í
fararbroddi ásamt höfundum á borð
við Hunter S. Thompson og Gay Tal-
ese. Má segja að Truman Capote hafi
verið frumkvöðull skrifa í þessum
anda og einnig mætti tína til rithöf-
unda á borð við Norman Mailer, þótt
hann hefði ímugust á Wolfe og teldi
skrif hans innantómt orðagjálfur.
Skar sig úr í stíl og klæðaburði
Wolfe skar sig ekki aðeins úr vegna
stílfiminnar, heldur einnig vegna
klæðaburðar. Hann klæddist silki-
skyrtum, gekk ýmist með bindi eða
slaufu og var í áberandi jakkafötum
með vesti, yfirleitt hvítum. Það liggur
við að segja megi að enginn hafi klætt
sig eins og hann. Hann gaf það ráð að
fráleitt væri að reyna að falla inn í
umhverfið: „Vertu skrítinn og sérvit-
ur persónuleiki. Fólk mun bjóðast til
að gefa þér upplýsingar.“
Í viðtali við tímaritið Rolling Stone
árið 1980 sagði hann að fólk, sem
hann fjallaði um, vildi ekki að hann
reyndi að verða einn af hópnum. „Það
vill miklu frekar setja þig inn í málin,“
sagði hann. „Fólk vill hafa einhvern
til að segja sögu sína. Þannig að ef þú
ert reiðubúinn til að vera upplýsinga-
safnari þorpsins mun fólk hlaða á þig
efni. Eina framlag mitt til sálfræð-
innar er kenning mín um upplýsinga-
áráttuna. Hluti af eðli mannskepn-
unnar er sú tilfinning að skora
nokkur metorðastig með því að segja
fólki hluti, sem það veit ekki, og það
vinnur í þína þágu.“
Ritstífla vendipunktur
Wolfe vakti athygli með líflegum
og beittum skrifum sínum, en sú
grein, sem átti eftir að marka honum
sérstöðu fyrir alvöru, varð til nánast
fyrir tilviljun. Wolfe hafði talið Byron
Dobell, ritstjóra sinn á tímaritinu Es-
quire, á að fela sér það verkefni að
skrifa um unga áhugamenn um
breytta bíla í Kaliforníu. Í tvær vikur
bjó hann á dýru hóteli á meðan hann
kynnti sér líf þessara manna. Þegar
hann sneri aftur gat hann ekki með
nokkru móti komið orði á blað.
Að endingu gafst ritstjórinn hans
upp og bað hann að senda sér punkt-
ana sína. Wolfe byrjaði að skrifa og
sendi honum síðan texta upp á 49 síð-
ur. Ritstjórinn tók textann, fjarlægði
orðin „Kæri Byron“ í upphafi og birti
að öðru leyti óbreyttan undir hinni
vart þýðanlegu fyrirsögn „The
Kandy-Kolored Tangerine-Flake
Streamline Baby“. Þetta var árið
1968.
Þessi grein markaði upphaf hinnar
nýju blaðamennsku. Wolfe skrifaði að
fyrir sér þýddi það hugtak að skrifa
um raunverulega atburði í blaða-
greinum og bókum með því að nota
„grundvallarvinnubrögð blaða-
mennskunnar til að viða að sér efni,
en þá tækni, sem venjulega er kennd
við skáldskap, eins og að endurskapa
atburðarás, við gerð frásagnarinnar“.
Frásagnarmátinn, fullur af grein-
armerkjum, hástöfum og upphróp-
unum, passaði inn í tíðarandann og
lýsti honum um leið, öfgum og hé-
góma, velmegun og glysgirni. Upp-
ganginum virtust engin takmörk sett
og um leið lifðu hippar sitt blóma-
skeið. Wolfe lýsti þessu öllu saman,
oft háðskur, stundum beittur, en
sjaldnast meinfýsinn. Hann notaði at-
hyglisgáfuna til að ná umhverfi, að-
stæðum og ekki síst orðfæri þeirra,
sem um var fjallað.
Hippar á sýru og geimfarar
Wolfe skrifaði níu bækur almenns
eðlis, skáldleysur, á milli 1965 og
1981. 1968 kom út bókin The Electric
Kool-Aid Acid Test þar sem hann
fjallaði um ferðalag rithöfundarins
Kens Keseys, höfundar bókarinnar
Gaukshreiðursins (One Flew Over
The Cuckoo’s Nest), ásamt hirð hans
frá Vesturströndinni til Austur-
strandarinnar með hauga af ofskynj-
unarlyfjum í farteskinu, sem enn er
sögð besta umfjöllunin um uppruna
þessarar andhreyfingar, hvort sem er
á prenti eða öðru formi.
Upp úr stendur þó frá þessu tíma-
bili bókin The Right Stuff, sem kom
út 1979 og fjallar um fyrstu banda-
rísku geimfarana og geimferðaáætl-
unina, sem kennd var við Merkúr.
Jafnhliða skrifaði hann fjölda
greina og ritgerða í ýmis tímarit og
hamraði á því við hvern þann sem
heyra vildi, eins og það er orðað í and-
látsfrétt í The New York Times, að
blaðamennska og skáldleysur hefðu
„þurrkað út skáldsöguna sem meg-
inviðburð í bandarískum bók-
menntum“.
Bálköstur hégómleikans
Það hlaut því að koma að því að
Wolfe sneri sér að skáldsögunni. Það
gerði hann í bókinni The Bonfire of
the Vanities (Bálköstur hégómleik-
ans). Wolfe hafði dálæti á rithöf-
undum á borð við Balzac, Zola, Dick-
ens og Thackeray og titillinn var skír-
skotun til Vanity Fair eftir þann
síðastnefnda. Líkt og sögur þeirra
birtist The Bonfire of the Vanities
upprunalega meira að segja sem
framhaldssaga í tímaritinu Rolling
Stone í 24 köflum áður en hún kom út
á bók mikið endurskoðuð.
Titillinn vísar einnig til atburða í
Flórens þegar klerkurinn Savonarola
réð þar ríkjum 1497 og fyrirskipaði að
snyrtivörur, bækur, listaverk og aðrir
munir, sem kirkjan teldi birtingar-
mynd syndarinnar, skyldu brennd á
báli.
Sögusviðið er New York á níunda
áratugnum, það er uppsveifla á Wall
Street eftir mögur ár. Bókin fjallar
um verðbréfasalann Sherman
McCoy, sem græðir á tá og fingri og
lítur á sig sem meistara alheimsins,
en lendir síðan í miklum hremm-
ingum þegar hann villist inn í Bronx
ásamt hjákonu sinni og ekur á ungan
blökkumann. Í kjölfarið upphefst
mikill darraðardans þar sem koma við
sögu litríkar persónur, lukkuriddarar
og tækifærissinnar.
Bókin seldist gríðarlega vel og var
á metsölulistum vikum saman og fékk
almennt góðar umsagnir, þótt ekki
þætti öllum mikið til koma.
Deilt við Bakkabræður
Einn harðasti gagnrýnandi hans
var rithöfundurinn Norman Mailer,
sem skrifaði í The New York Review
of Books eftir að önnur bók Wolfes, A
Man In Full, kom út 1998 að ritfærn-
innar vegna hefði hann neyðst til að
velta fyrir sér „þeim óþægilega mögu-
leika að þar komi að Tom Wolfe verði
talinn okkar besti rithöfundur“ og því
væri ástæða til að „fyllast þakklæti
fyrir mistök hans og á endanum van-
mátt til að verða stórkostlegur – að
hann hafi ekki hinn sanna, stóra átta-
vita“. John Updike og John Irving
tóku undir með Mailer.
Tveimur árum síðar svaraði hann
fyrir sig í grein þar sem hann gerði þá
að eins konar Bakkabræðrum undir
fyrirsögninni My Three Stooges og
sagði að hann dembdi sér óhræddur í
samfélag samtímans þegar hillti undir
nýja öld og nýja strauma og stefnur,
sem gera myndi að verkum að margir
málsmetandi listamenn, „eins og
gömlu rithöfundarnir okkar þrír, virð-
ist útjaskaðir og engu máli skipta“.
Síðan bætti hann við: „Það hlýtur að
valda þeim örlítilli beiskju að allir –
jafnvel þeir – skuli tala um mig, og
enginn tali um þá.“
Allt fram undir það síðasta passaði
Wolfe upp á klæðaburðinn. Hann var
alltaf í jakkafötum nema þegar hann
svaf. Hann bjó í New York og gekk
agaður til vinnu. Dagskammturinn
var tíu vélritaðar síður með þreföldu
línubili og gilti einu hvort hann væri
þrjá tíma eða 12 að klára.
Tveir rithöfundar, sem settu mark
sitt á bandarískar bókmenntir á
seinni hluta tuttugustu aldar, eru
fallnir frá með stuttu millibili. Philip
Roth lést á þriðjudag, Tom Wolfe fyr-
ir rúmri viku. Þessir höfundar gætu
ekki verið ólíkari; Roth beindi kastara
sínum inn á við, en Wolfe dró upp
mynd af umbúðum og anda síns sam-
tíma með meitlaðri og skarpari hætti
en flestir aðrir.
Með fingur á púlsi samtímans
 Tom Wolfe var einn stílfimasti höfundur sinnar kynslóðar  Hann braut blað í blaðamennsku með
því að nota verkfæri skáldsögunnar  Í skáldskapnum dró hann upp mynd af samtíma sínum
AFP
Dándimaður Tom Wolfe kemur til veislu í New York uppáklæddur í ein-
kennisbúningi sínum, hvítum jakkafötum með vesti, árið 2005.
» „Fólk vill hafa ein-hvern til að segja
sögu sína. Þannig að ef
þú ert reiðubúinn til að
vera upplýsingasafnari
þorpsins mun fólk hlaða
á þig efni.“
Tjarnargötu 2 | 230 Reykjanesbæ | Sími 421 3377 | bustod@bustod.is | www.bustod.is
Fallegar vörur
fyrir heimilið
Stærð: 200 x 103 x 69 cm
Svefnflötur: 145 x 200 cm
Springdýna
Rúmfatageymsla í sökkli
Verð 120.000 kr.
Þægilegir svefnsófar
á góðu verði