Morgunblaðið - 24.05.2018, Blaðsíða 78

78 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. MAÍ 2018
mánudaginn 28. maí, kl. 18
Listmunauppboð
í Gallerí Fold
Rau›arárstígur 14 · sími 551 0400 · www.myndlist.is
Hægt er að skoða uppboðsskrána á myndlist.is
fimmtudag og föstudag kl. 10–18, laugardag kl. 11–16,
sunnudag kl. 12–16 og mánudag 10–17
Jóhannes
S.Kjarval
Listmunauppboð nr. 110
Forsýning á verkunum fimmtudag til mánudags
J
j
Sv
av
ar
G
uð
na
so
n
Hér er birtur hluti af eftirmála Silju
Aðalsteinsdóttur. Tilvísunum er
sleppt.
Skáldsagan sem á íslensku hlaut
heitið Kapitola eða Upp koma svik
um síðir í fyrstu útgáfu heitir á
frummálinu The Hidden Hand eða
Hin hulda hönd. Titillinn sá vísar til
Guðs handar sem verndar góða fólk-
ið í sögunni – þó að sannarlega þurfi
það að ganga í gegnum þungar
raunir áður en yfir lýkur. Undirtitill
sögunnar var Capitola the Madcap
eða Ærslabelgurinn Kapítóla.
Höfundurinn
Höfundur bókarinnar hét Emma
Dorothy Eliza Nevitte Southword
(1819-1899) og var vinsælasti skáld-
sagnahöfundur
Ameríku á sínum
tíma. Hún ólst
upp í Washington
og lauk þar prófi
árið 1835 sem gaf
henni kennara-
réttindi. Hún
kenndi svo í fimm
ár en giftist þá
Frederick South-
worth uppfinn-
ingamanni og
fluttist með honum til Wisconsin.
Hann yfirgaf hana árið 1844 þegar
annað barn þeirra hjóna var nýfætt.
Þá sneri hún til baka til Washington
og fór aftur að kenna.
En kennaralaunin voru ekkert til
að hrópa húrra fyrir, ekki þá frekar
en nú, og Emma fór fljótlega að
senda tímaritum smásögur til að
drýgja tekjurnar. Hún kallaði sig
frá upphafi E.D.E.N. Southworth
þannig að ekki varð séð á höfund-
arnafninu hvort hún var karl eða
kona. Ritstjóra dagblaðsins Nation-
al Era leist vel á sögurnar og samdi
við hana um fyrstu skáldsöguna,
Retribution, sem hann birti sem
framhaldssögu og kom svo út á bók
1846. Sagan varð svo feikilega vin-
sæl að Emma hætti að kenna og á
næstu sjö árum gaf hún út tólf met-
sölubækur þrátt fyrir heilsuleysi
sitt og barnanna.
Árið 1857 bauð Robert Bonner,
ritstjóri vikuritsins New York Led-
ger, henni álitlega fjárhæð fyrir
einkaréttinn til að birta sögur henn-
ar sem framhaldssögur og Emma
varð helsti höfundur eins útbreidd-
asta tímarits Bandaríkjanna á þess-
um árum. Þar birtist einmitt skáld-
sagan um Kapítólu sem hefur verið
vinsælasta verk hennar frá því að
það birtist fyrst 1859. Alls skrifaði
Emma yfir sextíu skáldsögur og
margar þeirra fjalla – eins og Kapít-
óla – um sjálfstæðar, uppreisnar-
gjarnar og klárar stúlkur. Það var
nokkuð á skjön við viðtekna hug-
myndafræði Viktoríutímans en átti
stóran þátt í vinsældum hennar.
Hún studdi af alhug baráttu kvenna
fyrir auknum réttindum eins og
glöggt kemur fram í Kapítólu. Það
var líka full ástæða til að standa við
bakið á ungum stúlkum, því þó að
okkur finnist ævintýri þeirra Kapít-
ólu og Clöru í sögunni ótrúleg sagði
Emma að flest væru þau byggð á
raunverulegum atburðum.
Michele Ann Abate bókmennta-
fræðingur bendir á það í tímarits-
grein frá 2006 hve lygilega róttæk
sagan var á sínum tíma. Kapítóla
elst upp í mikilli fátækt í New York,
þótt hún sé í rauninni milljónaerf-
ingi. Þegar hún missir fóstru sína,
kynblendinginn Nancy Grewell,
lendir hún á vergangi og til þess að
vernda sig fyrir slæmum körlum og
til að fá heiðarlega vinnu bregður
hún á það ráð að klæðast strákaföt-
um – sem var ólöglegt, enda er hún
tekin föst fyrir vikið – klippir hárið
á sér stutt og tileinkar sér talsmáta
götustrákanna í borginni. Sam-
kvæmt Abate var Kapítóla fyrsta
strákastelpan í bandarískum bók-
menntum en sannarlega ekki sú síð-
asta. Hún átti sinn stóra þátt í að
frelsa bandarískar konur úr fjötrum
strangra og einkar óheilnæmra
boða og banna sem kennd eru við
„True Womanhood“ og voru hrein-
lega að gera millistéttar- og
yfirstéttarkonur að andlegum og
líkamlegum aumingjum.
Kapítóla var þýdd á mörg tungu-
mál og á frummálinu einu mun hún
hafa komið út í tveim milljónum ein-
taka fyrir utan frumbirtinguna sem
framhaldssaga. Þar voru líka gerðar
af henni einar fjörutíu leikgerðir
meðan Emma var enn á lífi, og þær
voru sýndar víðs vegar um Banda-
ríkin og Bretland áratugum saman.
Lesendur og áhorfendur fengu aldr-
ei nóg af Kapítólu. Síðast var hún
gefin út í Bandaríkjunum árið 1988.
Kapítóla á Íslandi
Eitt tungumálið sem tók við Kap-
ítólu var íslenska. Eggert Jóhanns-
son ritstjóri þýddi hana og endur-
sagði fyrir vesturíslenska vikublaðið
Heimskringlu í Winnipeg. Þar kom
fyrri hluti hennar út sem framhalds-
saga á árunum 1896-1897 og sum-
arið 1897 kom hún öll út í bók
vestra. Næst kom hún út í bók árið
1905 hjá Jóhanni Jóhannessyni
bókaútgefanda í Reykjavík. Stuttur
ritdómur er um bókina í tímaritinu
Templar í janúar 1906 þar sem seg-
ir: „Kapítóla er það, sem kallað er
„framúrskarandi spennandi saga“,
og það er engum efa undirorpið, að
flestir er sögur lesa, munu vera svo
gerðir, að þeir vilja ekki hætta við
hana í miðju kafi og kasta bókinni,
heldur lesa af kappi þar til sögunni
er lokið. Allar þær sögur, sem svo
eru, eru venjulega að eins til ánægju
á meðan á lestrinum stendur, en
flytja engar háfleygar kenningar
um lífið eða tilgang þess, siðfræði
eða annað þess háttar, sem nú er
efst á baugi í skáldsagnaheiminum.
Aðalsöguhetjan, stúlka að nafni
Kapítóla, er svo dugleg, áræðin,
snarráð og einbeitt, að lesarinn dá-
ist að henni. Það er litlum efa vafið,
að saga þessi hlýtur að seljast vel,
og flestir ef ekki allir, er hana lesa,
hafa ánægju af lestrinum.“
Jónas Jónsson frá Hriflu, nýráð-
inn kennari við Kennaraskólann og
upprennandi stjórnmálamaður, var
ekki sammála þessu áliti Templars.
Hann hélt opinberan fyrirlestur í
Reykjavík um útgáfubækur Jó-
hanns árið 1909 og í desember sama
ár birtist greinaflokkur hans um
efnið í blaði Landvarnarmanna,
Ingólfi. Hann fer í saumana á út-
gáfubókum Jóhanns og lýsir frati á
efni þeirra sem hann segir lágkúru-
legt enda persónur einna helst okr-
arar, þjófar, morðingjar, sjóræn-
ingjar og falsarar. Slíkt fólk kemur
líka fyrir í bókum merkra höfunda,
segir hann, og myndi miklu bjarga
ef vel væri tekið á málum. En því
miður er „efni og efnismeðferð í
bókum hr. Jóh. Jóhannessonar sví-
virðileg og listvana.
[…] Og þó er ekki nóg með, að
þessar bækur séu einskisvirði sem
list, jafn fánýtar að efni, meðferð og
máli, að þær byggja ekkert upp; nei
þar að auki rífa þær niður, eru bein-
línis spillandi, einkum hér á Íslandi.
[…] Útgáfa hr. Jóh. Jóhannessonar
á að öllu samtöldu ekki sinn líka.
Þar eru í fullkomnu samræmi allir
þeir eiginleikar sem lýta bækur,
jafnt þeir sem ber að fyrirlíta og
þeir sem ber að hata. Í hverri ein-
stakri grein svívirðinganna hafa
þær átt einhvern keppinaut. Marg-
ar bækur eru nærri því eins til-
gjörðarlegar og smekklausar eins
og sögur hans, nokkrar jafn óskáld-
legar og lygilegar og fáeinar álíka
siðspillandi. Ef til vill eru líka til
bækur á jafn vondu máli, þótt ég
hafi aldrei lesið þær né heyrt þeirra
getið. En þegar alt þetta kemur
saman: tilgerð, smekkleysi, leir-
burður, lygi, spillingarandi og mál-
leysur þá finnur maður þó að engir
nema Ameríka og hr. Jóh. Jóhann-
esson gátu gjört slíkt furðuverk.“
Þó skal tekið fram að hvorki í
Ingólfi né í Nýjum kvöldvökum, þar
sem Jónas skrifaði líka um nýjar
þýddar bækur, réðst Jónas á málfar
eða stíl Kapítólu sérstaklega þótt
hann nefni hana í sömu andrá og
bækur sem hann fer harkalega með.
Hann „býr til“ sögu úr beinum til-
vitnunum í bækur Jóhanns en þar
sé ég engin orð úr þýðingu Eggerts
Jóhannssonar á Kapítólu. Það er
raunar einna líkast því að Kapítóla
hafi saklaus orðið eins konar sam-
nefnari lélegra amerískra reyfara,
kannski vegna þess hvað titillinn
var grípandi. Eða kannski vegna
þess hvað kvenmynd hennar var
ögrandi.
Þórbergur Þórðarson tekur Jón-
as á beinið fyrir þessi hörðu skrif í
sendibréfi til dr. Stefáns Einars-
sonar sumarið 1953. Hann minnir að
vísu að Jónas hafi skrifað greinina í
Skinfaxa en þó að hann minnist á
Kapítólu í grein þar fjallar hann
ekkert um hana, því finnst mér
sennilegast að Þórbergur hafi rugl-
að þessum tveim náskyldu ritum
saman. Hann segir meðal annars:
„Herra Jónas hafði lesið reyfara
eins og fleiri ungir menn þá og síð-
ar, og hann dáðist að þessum bók-
menntum. Seinna komst hann að
raun um, að þetta voru ekki kallaðar
bókmenntir, og að þeir voru kallaðir
fremur litlir bókvitsmenn, sem
lögðu sig niður við reyfaralestur. Þá
skrifar hann sinn fræga hirtingar-
pistil í Skinfaxa til þess að þvo af sér
þá smán að hafa verið í samneyti við
þessa smekkskussa á fagrar bók-
menntir.
En „í átthagana andinn leitar, þó
ei sé loðið þar til beitar“. Gömul að-
dáun hirtingarmeistarans á
Kapítólubókmenntunum plús
nokkru Guðs tillagi í ásköpuðu inn-
ræti dró þann dilk á eftir sér, að
hann varð innlyksa í reyfaragerð-
inni og Kapítóla varð honum fyr-
irmynd í stílsnilli. Hann varð fræg-
asti reyfarahöfundur allra tíma á
Íslandi, bæði að ímyndunaríþrótt,
handtéringu á efni og stílshætti.“
Þrátt fyrir baráttu Jónasar frá
Hriflu varð Kapítóla gríðarlega vin-
sæl hér á landi. Svo ástsæl var hún
að stúlkur voru skírðar í höfuðið á
henni, hagyrðingar ortu um hana og
Dagný Kristjánsdóttir minnist gam-
als útvarpsviðtals við bónda nokk-
urn sem kunni Kapítólu utanbókar
frá orði til orðs!
Ærslabelgurinn Kapítóla
Skáldsagan Kapítóla eftir E.D.E.N. Southworth birtist Íslendingum fyrst sem framhaldssaga í Heimskringlu 1896–1897
í þýðingu Eggerts Jóhannssonar og vakti þegar mikla athygli. Hún var síðan gefin út á bók og varð þá enn vinsælli, en
líka umdeild. Hún var endurútgefin fyrir stuttu og sá Silja Aðalsteinsdóttir um útgáfuna og ritaði eftirmála.
Femínisti Bandaríska skáldkonan og metsöluhöfundurinn E.D.E.N. South-
worth var vinsælasti skáldsagnahöfundur Ameríku á sínum tíma.