Læknablaðið - 01.05.2018, Blaðsíða 26

246 LÆKNAblaðið 2018/104
Skriðuklausturs kom frá einum af stofnendum þess, Halldóri
ríka. Hann gaf því enn fremur umtalsvert af lausafé. Verðmæta
gripi fékk það líka snemma að gjöf. Ein slíkra gjafa barst strax
árið árið 1494 frá hjónum tengdum stofnandanum, Sesselju Þor-
steinsdóttur, en í gjöfinni voru, fyrir utan þrjár jarðir, gylltar
kertapípur, glóðarker, nisti og gullhringur.4 Í gjafabréfinu, sem
er í raun erfðaskrá hjónanna, er heitið á þetta nýja klaustur og
heilaga Barböru vegna svarta dauða sem þá hafði gosið upp á
ný í landinu, eftir tæplega aldarlangt hlé.4 Líkneski af Barböru
fannst síðan við uppgröftinn á rústum klaustursins en á hana
mátti heita til varnar gegn sótthita (mynd 1). Hún hefur því gegnt
mikilvægu hlutverki fyrir spítalann þar.3
Hvaða sjúkdómar hrjáðu fólk sem dó í spítalanum á Skriðuklaustri?
Svarti dauði kemur ítrekað fyrir í heimildum tengdum stofnun
Skriðuklausturs en það kann að vera að þessi mannskæði sjúk-
dómur hafi ýtt á opnun klausturspítala fyrir austan. Það var
einnig eftir langvarandi hörmungar af ýmsu tagi. Svarti dauði
hefur raunar ekki verið greindur á mannabeinum úr kirkjugarði
klaustursins enn sem komið er en aðeins er hægt að greina hann
með DNA-greiningum og það hefur ekki verið gert ennþá. Sjúk-
dómar sem draga fólk til dauða á skömmum tíma, eins og svarti
dauði gerði, skilja sjaldnast eða aldrei eftir sig sýnileg einkenni á
beinum. Það gera aðeins sjúkdómar sem hrjá fólk í langan tíma.
Enda þótt svarti dauði hafi ekki verið greindur í beinagrinda-
safninu frá Skriðuklaustri má segja að flestir – ef ekki allir – þeir
kvillar sem gengu meðal Evrópubúa hafi fundist þar. Um er að
ræða smitsjúkdóma, jafnt sem meðfædda fötlun, áverka vegna
áfalla, líkamsmeiðinga eða slysa. Þar á meðal má helst nefna
sárasótt (bæði áunna og meðfædda), sullaveiki og berkla, einnig
hörgulsjúkdóma eins og beinkröm og skyrbjúg. Líka krabba-
mein, klofinn góm og erfðasjúkdóminn Pagets. Þá eru áberandi
alvarlega hamlandi beinbrot sem hafa valdið skerðingu á hreyfi-
getu eða lömun en einnig dauða. Í sumum tilvikum hafði slit í
tönnum valdið alvarlegum sýkingum í gómi. Kona nokkur hafði
látist vegna ítrekaðra höfuðhögga með eggvopni og önnur lifað
lömuð upp að brjósti um nokkurt skeið. Ungur maður hafði lifað
með brotin herðablöð í nokkra daga en látist síðan af völdum
áverkanna (mynd 3). Unglingur með klofinn góm hafði búið við
langvarandi barsmíðar til unglingsaldurs en fengið greftrun í
kirkjugarði klaustursins (mynd 4). Hann hefur varla getað lifað
af bernskuna án mikillar aðstoðar við að næra sig. Svona mætti
lengi telja en öll hafa þau verið óvinnufær vegna veikinda sinna
og því varla unnið fyrir vistinni í klaustrinu.3,6-13
Af beinagrindasafninu má ímynda sér að sárasóttin hafi leikið
fólk verst en að minnsta kosti 19 beinagrindur báru skýr merki
hennar, mörg hver langt gengin og alvarleg. Svo dæmi sé tekið
var gat komið í höfuðkúpu ungrar konu sem var með áunna
sárasótt en sárin (caries sicca) sem sóttin myndar á húð grafa sig
smám saman inn í beinin ef ekkert er að gert (mynd 5). Þegar
sjúkdómurinn nær þessu síðasta stigi sínu af fjórum koma oft í
ljós fylgikvillar eins og geðveiki og hjartasjúkdómar. Önnur kona
á þrítugsaldri hafði augljóslega verið þakin sárum og hrúðri
áður en yfir lauk, en hægt er að lifa með sjúkdóminn í allt að 30
ár. Dæmi eru um meðfædda sárasótt í beinagrindasafninu en
Mynd 5. Gat hafði komið í höfuðkúpu ungrar konu sem var með áunna sárasótt en
sárin sem henni fylgja geta étið sig í gegnum húð og inn í bein. Þegar talað er um áunna
sárasótt er átt við smit við kynmök. Þegar barn fæðist með sárasótt er hins vegar talað
um meðfædda sárasótt. Hægt er að greina þarna á milli af því að smit í móðurkviði kem-
ur síðar fram á tönnum hinna sárasóttarsjúku en þær verða skörðóttar.
(Mynd: Steinunn Kristjánsdóttir, úr gröf 29.)
Mynd 4. Dæmi um klofinn góm á beinagrind unglings.
(Mynd: Guðný Zoëga, úr gröf 22.)
Mynd 3. Brotið herðablað úr beinagrind ungs manns sem jarðaður var í kirkjugarði
Skriðuklausturs. (Mynd: Guðný Zoëga, úr gröf 43.)