Læknablaðið - 01.05.2018, Blaðsíða 47

LÆKNAblaðið 2018/104 267
„Við höfum einnig útbúið skriflegar
leiðbeiningar til sjúklinga sem er hand-
hægt að prenta út og afhenda sjúklingi við
útskrift og hann getur þá lesið þær í ró og
næði heima og kynnt sér hvernig bráða-
ofnæmiseinkenni lýsa sér og hvað á þá
að gera. Frumskilyrði þess að þessar leið-
beiningar nái tilgangi sínum er að notkun
adrenalínpenna verði skilyrðislaust fyrsta
meðferð og að sjúklingar sem fengið hafa
bráðaofnæmiskast séu útskrifaðir með
adrenalínpenna og kennt að nota þá rétt.
Heilbrigðisstarfsmenn þurfa einnig að fá
þjálfun í notkun þeirra og þeim uppálagt
að nota frekar einum penna of mikið en
einum of lítið og ekki tefja gjöf með penna
ef einkennin eru komin af stað. Þar sem
sjúklingur getur verið í slíku ástandi að
hann er ófær um nota pennann sjálfur
þurfa ættingjar að kunna notkun hans.
Adrenalínpennar eiga einnig að vera til
staðar í leikskólum og grunnskólum og
starfsmenn þar eiga að þekkja notkun
pennans,“ bætir Unnur Steina við.
„Það má einnig árétta að ef adrenalín-
penninn er notaður rétt, með sprautun í
lærvöðva, veldur hann ekki hættulegum
aukaverkunum. Við mælum þó ekki með
því að allir sem telja sig vera með ofnæmi
af einhverju tagi gangi með adrenalín-
penna á sér en allir sem greindir hafa
verið með bráðaofnæmi og/eða fengið
bráðaofnæmiskast eiga skilyrðislaust að
hafa hann innan seilingar. Það er rétt að
taka fram að ekki á að gefa adrenalín í æð
við bráðaofnæmiskasti nema í algjörum
undantekningartilfellum þar sem því geta
fylgt lífshættulegar aukaverkanir. Það
eru væntanlegir á markaðinn nýir pennar
með lengri nál sem gera þá enn öruggari
í notkun en áður og það er í rauninni lítið
mál að nota adrenalínpennann þegar búið
er að komast yfir óttann við að beita hon-
um,“ segir Hjalti Már að lokum.
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Inngangur
Fornleifarannsóknir leiddu nýverið í ljós að sérhæfður spítali
var rekinn í klaustrinu á Skriðu í Fljótsdal á fyrri hluta 16. aldar.
Skriðuklaustur var stofnað seint á 15. öld af einkaaðilum í sam-
starfi við Skálholtsbiskup eftir langvarandi hörmungar í landinu
vegna náttúruhamfara og farsótta. Því var síðan lokað vegna siða-
skiptanna eftir aðeins 6 áratuga rekstur. Á rekstrartíma þess voru
8 önnur klaustur starfandi í landinu en klausturstofnanir urðu alls
14 frá því fyrsta klaustrið var stofnað að Bæ í Borgarfirði árið 1030
þar til það síðasta, Skriðuklaustur, var stofnað árið 1493. Klaustrin
náðu mörg – ekki öll – að festa sig í sessi eftir töluverða erfiðleika
fyrstu aldirnar eftir kristnitöku og urðu ásamt biskupsstólunum
Bót og betrun
Lækningar í Skriðuklaustri
á fyrri hluta sextándu aldar
að umsvifamestu kirkjulegu stofnunum í landinu fram til siða-
skipta. Þau höfðu það hlutverk að þjóna almenningi með marg-
víslegum hætti og tóku að sér þurfamenn, það er sjúka, fátæka,
heimilislausa og örvasa gamalmenni. Ráku sum þeirra spítala,
eins og gert var á Skriðuklaustri.1 Enn fremur gat almenningur
allur, hvort sem það voru karlar, konur eða börn, kosið að flytj-
ast í klaustrin án þess að taka vígslu og starfa fyrir þau í þágu
almættisins og samfélagsins alls. Voru þeir kallaðir leikmenn til
aðgreiningar frá hinum vígðu.
248 LÆKNAblaðið 2018/104
Steinunn Kristjánsdóttir
Prófessor í fornleifafræði við Háskóla Íslands og
Þjóðminjasafn Íslands.
sjk@hi.is
Ágrip
Rannsókn á beinagrindum, gripum og öðrum leifum sem grafnar
voru upp á Skriðu í Fljótsdal á árunum 2002-2012 sýna að spítali
var starfræktur í klaustri því sem þar var rekið frá 1493-1554. Hér
verður sagt frá þeim sjúkdómum og kvillum sem hrjáði sjúkling-
ana þar en einnig hvaða meðferðarúrræði og þjónusta stóð þeim
til boða. Íslendingar glímdu augljóslega við sömu kvilla og aðrir
Evrópubúar á tímum klaustursins og nutu samskonar lækninga.
Notuð voru meðul eins og kvikasilfur en líka leitað í trúna. Niður-
stöður rannsóknarinnar benda til þess að tvöfalt heilsuverndarkerfi
hafi verið rekið í landinu á miðöldum, rétt eins og víðast hvar var
gert meðal í Evrópu á sama tíma. Samkvæmt gildandi lögum þessa
tíma, Jónsbók, áttu landsmenn að sinna þurfandi ættingjum sínum
með hjálp hreppanna. Það hafa þeir vafalaust gert að því marki
sem kostur var á en klaustrin tóku síðan augljóslega við þeim allra
verst settu. Þetta er ekki ólíkt því sem tíðkast í samfélögum nútím-
ans en leitað er eftir sérhæfðri aðstoð á spítölum, líknardeildum og
heimilum fyrir aldraða þegar geta til að aðstoða skyldmenni heima
fyrir þrýtur. Þegar klaustrunum var lokað við siðaskiptin var enginn
spítali eða líknarstofnun rekin í landinu um langa hríð.
Mynd 2. Líkneski af heilagri Barböru fannst við uppgröftinn. Það hefur gegnt mik-
ilvægu hlutverki í spítalahaldinu í klaustrinu en hægt var að heita á hana til að lækka
sótthita (mynd: Jónas Hallgrímsson). Hversu há? hvar varðveitt?