Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Síða 85

A n d ó f s m a ð u r i n n J ó n l æ r ð i
TMM 2018 · 1 85
sem flóknari og víðfeðmari en það sem blasir við hversdagslega. Á 17. öld var
mikið reynt að uppræta dularverur af ýmsu tagi og þrengja heimsmyndina
niður í það sem hið geistlega valdakerfi náði utanum með góðu móti. Það
voru einmitt hugmyndir um huldar verur og vætti í særingakvæðinu Fjanda-
fælu sem guðsmenn höfðu gagnrýnt hvað harðast. Hér birtast þær aftur í
svipaðri mynd, en í siðferðislegu samhengi. Jón drepur aftur á jöfnuð og segir
að ekkert skjól sé fyrir athugula hugi eins og hans eigin:
Hreint siðferði hvar mun þá,
af hneykslum vafin er lundin
Jarðteiknirnar jagaðar frá,
en jöfnuður hvergi fundinn.
Hvar mun skjól fyrir athuga önd,
einn Guð má hana verja,
því aldafarið um óróa lönd,
anda og sannleik berja.14
Þessi erindi birta eins konar samspil valds og þekkingarfræði á síðari hluta
endurreisnarinnar, sem var tímabil sérkennilegrar fjölhyggju þegar allt var
enn mögulegt og undrun og aðdáun yfir sköpunarverkinu óbeisluð af þeirri
vélrænu lögmálshugsun sem síðar tók við.15 Jón var opinn fyrir fjölbreytninni
og möguleikunum og vildi skoða heiminn með forvitnina að leiðarljósi og
fordómalaust, einmitt á tíma þegar veraldleg og trúarleg valdakerfi voru að
þrengjast. Því voru slíkar hugmyndir taldar villutrú en einkum síðara erindið
má hreinlega skoða sem stefnuyfirlýsingu andófsmannsins sem greinilega
styður sig við allt aðra guðsmynd en valdhafar samfélagsins.
Nokkur kvæðanna eru andófskennd, kaþólsk og allegórísk. Hið víða sam-
hengi kvæðanna er sú siðferðislega lausung sem Jón gagnrýnir. Í fyrsta viki-
vakakvæðinu er viðlagið um akur hins eðla hveitis, spurning um hvar góð-
mennsku og réttlæti sé að finna því Jóni þótti illgresið yfirgnæfa allt annað í
veröldinni og vel má vera að hér sé hann að sneiða að siðaskiptunum. Hann
víkur að þeim ofsóknum sem hann varð fyrir og segir:
Varga hópurinn hart fram skrefar,
hvert af öðru dýrið þefar,
úlfar, birnir og svo refar,
að sá flokkurinn fór.
Hvar er sá elsku akurinn
sem eðla hveitið grór?
Ber eg því á mér benjar margar,
bitu mig fast þeir grimmu vargar,
meinvætturinn minnar bjargar,
margur dyggða sljór.
Hvar er sá elsku akurinn
sem eðla hveitið grór?